علائم، نحوه تشخیص و درمان آن برای کودکان

اختلال نافرمانی مقابله‌‌ای یا «ODD» چیست؟

اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا به اختصار «ODD» نوعی اختلال رفتاری شایع در کودکان به شمار می‌آید. اغلب این کودکان در برابر والدین و یا افرادی که در موضع قدرت قرار دارند، با خشونت، لجبازی، عصبانیت، خشم و نافرمانی رفتار می‌کنند.

کودکی که نسبت به واکنش والدین خود حساسیت زیادی نشان دهد و به مقاومت در برابر خواسته‌های آنها بپردازد دچار اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا مخالفت‌آمیز است. البته این رفتار در سن کودکان تا حدودی جایز خواهد بود اما اگر شدت آن به حدی باشد که موجب کلافگی والدین شود و ادامه این رفتار حدود ۶ ماه طول بکشد حتما باید به سراغ درمان و کمک گرفتن از افراد متخصص بروید.

کودکانی که دچار اختلال نافرمانی مخالفت‌آمیز «ODD» هستند به طور طبیعی رشد می‌کنند اما ممکن است این رفتار و مشکلات ناشی از آن تا بزرگسالی همراه آنها باقی بماند. بنابراین با تشخیص و درمان به موقع می‌توان فرزند ODD را برای رسیدن به آینده‌ای مطلوب در مسیر بهتری قرار داد و البته زندگی آسان‌تری به کل اعضای خانواده بخشید. ما در این مقاله شما را با علائم، نشانه‌ها، نحوه تشخیص و درمان اختلال ODD آشنا می‌کنیم. همراه ما باشید.

اختلال نافرمانی مقابله‌ای چیست؟

وجود رفتار مخالف و سرکشی در کودکان یک امر طبیعی است و در واقع باید آن را نشانه رشد سالم در بچه دانست، اما اگر کودکی به صورت غیرعادی عصبانی شود یا با رعایت نکردن قوانین به دیگران آسیب برساند، می‌توان اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا «ODD» را برای او تشخیص داد. حال این سوال پیش می‌آید که چه زمان می‌توان گفت کودک به اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا همان ODD مبتلا شده است؟

رفتارهای همراه با ODD ممکن است باعث شود تا والدین با رو‌ش‌های افراطی و بدون معنی واکنش نشان دهند. مثلا ممکن است شما به دلیل همکاری نکردن فرزندتان و ناامید شدن از کمکش سر او فریاد بزنید یا از سوی دیگر در برخی موارد به دلیل جلوگیری از عصبانیت او در برابر تمامی خواسته‌هایش تسلیم شوید. این‌گونه واکنش‌ها در طول زمان منجر به تقویت رفتار فرزندتان خواهد شد. در واقع انجام این رفتار می‌تواند به کودک شما بیاموزد که فریاد زدن ایرادی ندارد و می‌توانند با عصبانی شدن به هر آن چیزی که دلشان می‌خواهد، برسند.

با این حال باید مرزها را بشناسید. به عنوان مثال نباید برای کودکان نوپایی که به تازگی به گفتن کلمه «نه» علاقه‌مند شد‌ه‌اند، اختلال نافرمانی مقابله‌ای تشخیص داده شود. بهترین زمان برای تشخیص اختلال ODD سنین اولیه دبستان است چرا که این اختلال در دوران نوجوانی دیگر تشخیص داده نخواهد شد. کودکانی که به اختلال ODD مبتلا هستند الگوی ثابتی از مشکلات رفتاری دارند.

• دارای ویژگی تحریک‌پذیری بالا و عصبانیت به شکل غیر طبیعی هستند.
• خونسردی خود را از دست می‌دهند.
• به راحتی اذیت می‌شوند.
• با افراد بزرگسال به بحث و مشاجره می‌پردازند.
• از رعایت کردن قوانین امتناع می‌کنند.
• از روی عمد به مردم آزار می‌رسانند.
• دیگران را به خاطر اشتباهاتشان سرزنش می‌کنند.
• انتقام‌جو هستند.

اکثر کودکان هر از گاهی این علائم را ممکن است داشته باشند، اما آن چیزی که باعث تمایز اختلال ODD از رفتار مخالف‌آمیز عادی می‌شود، شدت و مدت زمان ادامه داشتن آن است. کودک مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای حداقل به مدت ۶ ماه دچار مشکلات رفتاری شدید خواهد بود. یکی دیگر از عوارض ناشی از این اختلال اثراتی است که بر روابط خانوادگی وارد می‌کند. به مرور زمان ناامیدی‌های مداوم روزانه، دستورات نادیده گرفته شده، مشاجره‌ها و طغیان‌های انفجاری درونی، شدت می‌گیرند. بروز این نوع رفتارها و تعاملات منفی بر روابط والد و فرزند آسیب جدی وارد می‌کند که احتمالا نتیجه آن تقویت الگوهای رفتاری مقابله‌ای و خصمانه است.

بیشتر بخوانید: چگونه رابطه‌ای بدون استرس با فرزندان خود داشته باشیم؟

فرزندپروری زیر آتش

دیوید اندرسون دکترای روانشناسی بالینی در خصوص اختلال نافرمانی مقابله‌ای می‌گوید: «مشکلات رفتاری این کودکان موجب می‌شود والدین در عملکرد خود افراط بیشتری داشته باشند. در واقع بچه‌ها با این رفتار والدین خود را تشویق می‌کنند تا در برابرشان سخت‌گیر نباشند و از طرفی آنها را به سمت اجبار بیش از حد سوق می‌دهند تا با میزان کنترل بیشتر، وادار به شنیدن کودک شوند».

هیچ یک از این رفتارهای افراطی موجب شکل‌گیری یک پروسه فرزندپروری ایده‌آل نخواهند شد. البته والدین نمی‌خواهند موجب تقویت رفتار بد در فرزند خود شوند و در اغلب موارد متوجه نمی‌شوند چه زمانی این کار را انجام داده‌اند. به همین منظور در زیر دو سناریو رایج را بازگو می‌کنیم تا به درک بیشتر موضوع کمک کند:

• شما به فرزندتان می‌گویید که بازی را کنار بگذارد و برای خوابیدن آماده شود. او درخواست‌های شما را نادیده خواهد گرفت. وقتی برای بار سوم از او می‌خواهید که آماده خواب شود آن‌قدر عصبانی هستید که درخواست خود را با عصبانیت و فریاد مطرح می‌کنید.
• شما به کودکتان می‌گویید که بازی را کنار بگذارد و برای خوابیدن آماده شود. اما با قهر او مواجه می‌شوید، زیرا می‌خواهد همچنان به بازی کردن ادامه دهد. از طرفی شما هم نمی‌خواهید فرزند خود را قبل از خواب خسته کنید، به همین دلیل با عقب نشینی از موضع خود به او می‌گویید می‌تواند ۱۰ دقیقه دیگر بازی کنید، اما باید پس از اتمام این زمان حتما به رختخواب برود.

در سناریو اول شما به فرزندتان می‌آموزید که با فریاد زدن می‌تواند پیام خود را به شکل قابل قبولی انتقال دهد. در واقع در ابعاد ظریف‌تر به او آموخته‌اید که می‌تواند درخواست‌های شما را نادیده بگیرد. هر چه شما این وضعیت را تشدید کنید او بیشتر متوجه جدیت شما در انجام این نوع رفتار خواهد شد.

در سناریوی دوم فرزند شما یاد می‌گیرد که عصبانی شدن ممکن است او را به چیزهایی که می‌خواهد برساند. به همین دلیل احتمال انجام دوباره این کار در آینده از طرف او بسیار زیاد خواهد بود.

هر دو سناریوی ذکر شده می‌تواند در آینده خانواده‌ها را درگیر مشکلات زیادی کند. در واقع هر چه این نوع رفتارها بیشتر تکرار شود به الگوی رفتاری آشنا تبدیل می‌شوند که بیرون آمدن از آن به مرور زمان بسیار سخت خواهد بود. شکل‌گیری این سناریوها حتما به فرزندی با اختلال ODD نیاز ندارد. اما در صورتی که کودکی به صورت مداوم دچار تعاملات منفی باشد تشخیص اختلال نافرمانی مقابله‌ای محتمل‌تر خواهد بود.

دکتر اندرسون در این خصوص می‌گوید: «همان طور که والدین لزوما مقصر نیستند، نمی‌توان کودکان را هم مقصر دانست. آنها بدون این‌که آگاه باشد در معرض صدها آزمایش قرار می‌گیرند و می‌آموزند که این رفتار یک راه قابل قبول برای رسیدن به چیزهایی است که دلشان می‌خواهد».

او همچنین در خصوص اینکه چرا کودکان مبتلا به اختلال ODD در خانه فعالیت زیادی دارند، این چنین توضیح می‌دهد: «کودکانی که اختلال نافرمانی مقابله‌ای دارند معمولا در برابر افرادی که به خوبی می‌شناسند مخالفت خواهند کرد. زیرا روابط آنها با یکدیگر برای کودک شناخته شده است. در حالی که اگر همین کودک در محیطی همچون مدرسه قرار بگیرد، چون کنترل ناچیزی بر فضای اطرافش دارد رفتارهای مخالفت‌آمیز کمتری از خود نشان می‌دهد. از طرفی انواع رفتارهای مشترک در ODD بین کودکان هم سن‌وسال ممکن است باعث نتیجه متفاوت‌تری شود».

ADHD و سایر عوامل خطر

بین کودکانی که به اختلال «کم‌ توجهی – بیش‌ فعالی ADHD» مبتلا هستند و بچه‌هایی که اختلال نافرمانی مقابله‌ای در آنها تشخیص داده شده است، برابری رفتاری زیادی وجود دارد. مطالعات در این زمینه نشان می‌دهند که حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد بچه‌های مبتلا به ADHD دارای رفتارهای مشابهی با کودکان ODD هستند.

دکتر اندرسون این برابری رفتاری و ارتباط بین کودکان کم‌توجه/بیش فعال و بچه‌های مبتلا به نافرمانی مخالفت‌آمیز را این‌گونه توضیح می‌دهد: کودکانی که به اختلال ADHD مبتلا هستند از نظر بیوژنتیکی در زمینه‌های حواس پرتی، تکانشی بودن و ثابت ماندن در یک مکان برای مدت طولانی مشکلات زیادی دارند. از همین رو کودکان ADHD کارهایی انجام می‌دهند که از طرف والدینشان غیرمجاز خوانده می‌شود. اینجاست که کودک با دریافت واکنش منفی از طرف والدین خود نسبت به بزرگسالان احساسات منفی پیدا می‌کند. تکرار بیش از حد این الگوهای رفتاری منفی می‌تواند به اختلال ODD تبدیل شود».

اما راه دیگری که در نهایت به اختلال ODD منجر می‌شود با خلق و خوی کودک در ارتباط است و معمولا در همان سنین ابتدایی مشخص خواهد شد. فرزندانی که در دوران کودکی‌شان به سختی آرام می‌شدند و یا هنگام روبه‌رو شدن با ناامیدی یا سرخوردگی مدام در حال مبارزه با توانایی مناسب سن خود برای کنترل احساساتشان بودند، معمولا به اختلال ODD یا همان نافرمانی مقابله‌ای دچار می‌شوند. در این بین ممکن است بزرگسالان برای حفظ خانواده در محیط آنها به خواسته‌هایشان با تمایل بیشتری پاسخ دهند و تا حد امکان هماهنگ عمل کنند.

کودکانی بیشتر در معرض ابتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای هستند که ضربات روحی شدید و استرس زیادی را تجربه کرده باشند.

چرا درمان مهم است؟

وجود روابط درست و اصولی بین والدین و فرزند می‌تواند بر سلامتی کل خانواده و ایجاد احساس خوشبختی بین آنها اثرگذار باشد. بنابراین می‌توان گفت دریافت درمانی که موجب بهبود روابط بین فرزند و والد شود، بسیار مهم و حیاتی است. این الگوی رفتاری درست بر آینده کودک شما تاثیر زیادی می‌گذارد. برخی از بچه‌ها با اختلال نافرمانی مقابله‌ای رشد خواهند کرد اما بعضی دیگر همچنان به مشکلات رفتاری ادامه می‌دهند که می‌تواند باعث کنار گذاشته شدن از طرف گروه همسالان شود و یا در ایجاد روابط سالم مشکل‌ساز باشد.

البته ناگفته نماند ادامه این مشکلات منجر به اختلافات خانوادگی نیز خواهد شد. این بچه‌ها همچنین به راحتی از تمامی پتانسیل خود استفاده نمی‌کنند. معمولا اگر چیزی طبق خوسته آنها پیش نرود ممکن است هر کسی غیر از خودشان را مقصر بدانند.

دکتر اندرسون در این خصوص می‌گوید: «کودک مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای ممکن است بیشتر به جاهایی تمایل داشته باشند که می‌دانند خواسته‌هایشان برآورده می‌شود».

این رفتار گاهی اوقات به معنی کمتر تلاش کردن آنها تلقی خواهد شد. حتی بیشتر افرادی که به آنها نزدیک هستند، به همین دلیل مدام تحت فشارشان می‌گذارند. این افراد به آنها اهمیت بیشتری می‌دهند در حالی‌که موجب متزلزل شدن رابطه بین خودشان خواهند شد.

درصد کمی از کودکان مبتلا به ODD دچار یک اختلال رفتاری شدیدتر به نام «اختلال سلوک – Conduct Disorder» می‌شوند. این اختلال شامل اعمال مجرمانه همچون دزدی، آتش‌سوزی و صدمه زدن به مردم خواهد بود. هرچه فرآیند درمان این کودکان زودتر انجام شود، موجب بهبود مسیر حرکتی آنها می‌شود.

درمان اختلال ODD چگونه انجام می‌شود؟

در درمان اختلال نافرمانی مقابله‌ای والدین نقش کلیدی دارند. در اختلال ODD باید رابطه بین والد و فرزند ترمیم شود. بدین معنی که هر دو طرف باید برای حرکت در مسیر درست تغییراتی ایجاد کنند.

همه برنامه‌ها برای کمک به والدین اهداف مشترک مشخصی را دنبال می‌کنند. مانند کمک به والدین برای ایجاد تعادل بین رفتار شدیدا مقتدارانه و یا رفتار بیش از حد سهل‌گیرانه. یک رفتاردرمانگر می‌تواند به والدین کمک کند تا آنها یاد بگیرند انتظارات خود را به صورت واضح بیان کنند. همچنین از دیگر کمک‌های رفتاردرمانگر این است که والدین بتوانند رفتار درست را از طریق تمجید و تشویق و به کار بردن پیامدهای موثر در صورت انجام ندادن آن رفتار به کودک آموزش دهند.

پایبند بودن به برنامه‌های مشخص شده بسیار مهم است. والدین یک کودک مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای باید بیاموزند که استراتژی‌ها، وقتی تاثیر درستی می‌گذارد که به طور مداوم مورد استفاده قرار بگیرند. در واقع یکی از دلایلی که گاهی اوقات استراتژی‌های مدیریت رفتار به درستی عمل نمی‌کنند این است که والدین تکنیک‌های مختلف و متضادی را امتحان می‌کنند و یا این‌که برای رسیدن به نتیجه دلخواه روی برنامه و روش خاصی پایبند نمی‌مانند. از همین رو باید والدین و کودکان به طور مشترک مهارت حل مسئله را در خود تقویت کنند تا در صورت بروز یک مشکل بتوانند با تکیه بر آن توانایی مسئله به وجود آمده را حل کنند.

برنامه‌های آموزشی مختص والدین ممکن است به صورت اشتراکی برای والد و فرزند در نظر گرفته شود یا این‌که شامل جلساتی اختصاصی برای والدین باشد.

کودک مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای ممکن است با افسردگی و اضطراب نیز دست‌وپنجه نرم کند. به همین دلیل در اغلب موارد پزشکان برای کمک به بهبود روابط این کودکان با گروه همسالان خود و همچنین درمان رفتاری شناختی آنها توصیه می‌کنند تا کودکان را در معرض آموزش مهارت‌های اجتماعی قرار دهید.

برای درمان اختلال ODD هیچ دارویی وجود ندارد که مورد تایید سازمان غذا و داروی ایالات متحده آمریکا یا همان FDA باشد. تمامی داروهایی که برای کودکان ODD مورد استفاده قرار می‌گیرند همگی به نوعی یک درمان کمکی برای کنترل رفتار آنها به شمار می‌آیند. در اغلب مواردی که کودک ممکن است از مدرسه اخراج شود یا در خانه مشکلات حادی داشته باشد از داروهای ضد روان‌پریشی استفاده می‌کنند که تا حد زیادی باعث کنترل پرخاشگری و تحریک‌پذیری خواهد شد.

کودکانی که اختلال ADHD (بی‌توجهی/ بیش فعالی) برای آنها تشخیص داده شده معمولا دچار تکانشگری حاد هستند، از همین رو برای درمان آنها از داروهای محرک استفاده می‌شود. همچنین اگر این کودکان دچار اضطراب زمینه‌ای یا افسردگی باشند استفاده از داروهای ضد افسردگی برایشان مفید است.

تشویق والدین همیشه اثرگذاری بسیار بالایی دارد. بنابراین والدین باید صرف نظر از طرح درمانی درمانگر دائما فرزند خود را تشویق کنند. دکتر اندرسون در این خصوص یادآور می‌شود: «تصور اینکه بچه‌ها یک روز به طور ناگهانی پس از بیدار شدن از خواب آرزو کنند رفتار بهتری داشته باشند و با پرسیدن از بزرگسالان در جهت تغییر زندگی خود اقدام کنند، اشتباه بزرگی است».

بنابراین یادتان باشد تجربه احساس اطمینان بیشتر بچه‌ها و والدین آنها نسبت به توانایی خود به همراه اعمال تغییراتی در پویایی خانواده باعث تشکیل یک خانواده شادتر خواهد می‌شود.

سخن پایانی

آگاهی از نشانه‌های اختلالات رفتاری، چه فرزندتان به اختلال نافرمانی مقابله‌ای دچار باشد و چه نباشد، برای شما سودمند خواهد بود، زیرا راهبردهایی که برای مدیریت و درمان این سوء رفتارها مورد استفاده قرار می‌گیرند همگی تکنیک‌هایی برگرفته از شواهد عینی هستند و می‌توانند کمک بزرگی در امر فرزندپروری برای والدین باشند. اگر فرزندتان مشکوک به اختلال ODD است، فرایند تشخیص و درمان را جدی بگیرید. شما هم می‌توانید نظرات و تجربیات خود را در این زمینه با در میان بگذارید.

بیشتر بخوانید: اختلال وسواس اجباری یا «OCD» چیست؟