اجتماعی شدن کودک، بخش مهمی در فرایند شکل‌گیری شخصیت اوست. این فرایند با ایجاد باورها و نگرش‌های خاص و انتقال تجربیات همراه است. انسان توسط والدین، معلمان و سایرین به یک موجود فرهنگی و اجتماعی تبدیل می‌شود و این فرآیند تا پایان عمر او ادامه دارد اما مهم‌ترین بخش اجتماعی شدن در کودکی اتفاق می‌افتد. در این مقاله مراحل اجتماعی شدن کودک را شرح می‌دهیم و روش‌ها و بازی‌های مختلفی برای بهبود این فرآیند معرفی می‌کنیم.
زمان و نحوه شکل گیری اجتماعی شدن کودک
اجتماعی شدن یک فرایند یادگیری است که در واقع اندکی پس از تولد آغاز می‌شود. دوران کودکی حیاتی‌ترین و مهم‌ترین دوره اجتماعی شدن است. زیرا در این دوران زبان یاد می‌گیریم و اصول اولیه زندگی را می‌آموزیم. همچنین کودکی زمانی است که بخش عظیمی از شخصیت ما شکل می‌گیرد.
با بالا رفتن سن هر بار که به وضعیت جدیدی وارد می‌شویم باید نقش مناسب آن را نیز بیاموزیم. این اتفاق تنها از طریق اجتماعی شدن انجام می‌گیرد. به عبارتی هر کدام از ما تجربیاتی را پشت سر می‌گذاریم که به ما درس‌های جدیدی را می‌آموزند و البته انتظارات، باورها و شخصیتمان را نیز تغییر می‌دهند.
در خصوص نحوه اجتماعی شدن باید گفت که جوامع مختلف از تکنیک‌های متفاوتی برای اجتماعی کردن کودکان استفاده می‌کنند. در واقع دو نوع اجتماعی شدن رسمی و غیر رسمی داریم که از طریق تقلید رفتار دیگران، افزایش تعاملات و آزمون و خطا انجام می‌گیرند. به عبارتی در کنار آموزش‌هایی که به کودک می‌دهیم، تجربه‌های شخصی او نیز بسیار مهم هستند.
مراحل اجتماعی شدن کودک
انسان‌ها در طول زندگی سه مرحله مهم اجتماعی شدن را پشت سر می‌گذارند که ۲ مرحله آن در دوران کودکی اتفاق می‌افتد و یک دوره دیگر مربوط به دوران بزرگسالی تا پایان عمر است. مرحله اولیه از تولد تا ۵ سالگی اتفاق می‌افتد. در این دوران کودک به یادگیری رفتار، زبان، ارزش‌ها و مهارت‌های شناختی می‌پردازد.
در مرحله اولیه کودک آگاهی از درست یا نادرستی رفتار اعضای نزدیک خانواده ندارد و شناخت خود را نسبت به دنیای اطرافش تنها از والدین و اعضای نزدیک خانواده کسب می‌کند. در این مرحله بنیان رفتارهای آتی فرد گذاشته می‌شود.
در مرحله بعدی عواملی مانند مدرسه، هم سالان و گروه‌های مختلف اجتماعی در فضای کلاس و باشگاه و پارک نیز وارد می‌شوند و بر اجتماعی شدن کودک اثر می‌گذارند. این مرحله از اواخر دوران کودکی و در دوران نوجوانی رخ می‌دهد و تا دوران بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند. رسانه‌ها نیز در این دوره نقش مهمی پیدا می‌کنند و به شدت به رفتار فرد جهت می‌دهند. اجتماعی شدن در این زمان برای توانمند ساختن فرد جهت ایجاد و حفظ تعاملات مثبت با دیگران حیاتی است.
نحوه شکل گیری مهارت‌های اجتماعی کودک
مهارت‌های اجتماعی از طریق تعامل با دیگران یاد گرفته می‌شوند. در سال‌های ابتدایی این ارتباط عموماً از طریق خانواده و اطرافیان نزدیک شکل می‌گیرد و با گذشت زمان گسترش می‌یابد. یکی از بهترین روش‌های شکل‌گیری مهارت‌های اجتماعی انجام بازی‌های گروهی است.
برای انتخاب بازی متناسب با کودک باید علاقه او را دنبال کنید. زمانی که کودک شما علاقمند به انجام کاری باشد راحت‌تر با سایر افراد ارتباط می‌گیرد. ارتباط گیری با افراد دورتر مانند بچه‌های غریبه در پارک، اولین قدم او به سوی ساختن یک رابطه موثر محسوب می‌شود.
مهارت‌های اجتماعی با روحیه همدلی تقویت می‌شوند. اگر کودک درک بهتری از احساس دیگران داشته باشد، به احتمال زیاد راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کند و پیوندهای مثبت‌تری می‌سازد. می‌توانید با صحبت کردن در مورد موقعیت‌های مختلف به فرزندتان آموزش دهید که به دیگران به صورت فعالانه گوش دهد. سپس با تمرکز بر آنچه که گوش داده رفتار و صحبت دیگران را تحلیل کرده و برآورد خود را ابراز کند.
چرا بعضی از کودکان خجالتی هستند؟
دلایل مختلفی را می‌توان برای خجالتی بودن برخی کودکان برشمرد. به عنوان مثال کودکانی که از نظر عاطفی حساس هستند و به راحتی می‌ترسند، به احتمال زیاد از سایر هم سن و سالان خود خجالتی‌تر نیز هستند. با این حال یکی از محتمل‌ترین دلایل خجالتی بودن یادگیری این رفتار از والدین و سایر اطرافیان است. پدر و مادر خجالتی، کمرو بودن را به فرزندان خود می‌آموزند.
همچنین کودکانی که احساس دلبستگی ایمنی با والدین خود ندارند یا تربیت‌های ناسازگار را تجربه کرده‌اند، بیش از سایرین مضطرب هستند و این اضطراب، آن‌ها را به سمت خجالتی بودن سوق می‌دهد. پدر و مادر بیش از حد محتاط، ترس از شکست، فقدان تعامل اجتماعی مناسب، جدا افتادن از سایر همسالان و مورد انتقاد شدید قرار گرفتن نیز از دلایل خجالتی بودن کودکان هستند.
چگونه به اجتماعی شدن کودک کمک کنیم؟
- اگر کودک شما در مهارت‌های اجتماعی مشکل دارد، می‌توانید از راه‌کارهای مختلفی استفاده کنید که احساس اضطراب و استرس او را کاهش بدهد. بهترین کار این است که الگوی خوبی برای فرزندان خود باشید. کودک تعامل شما با دیگران را تماشا می‌کند و می‌آموزد. از خود سوال کنید که چقدر برای گوش دادن فعالانه وقت می‌گذارید؟ یا چقدر نسبت به خانواده و سایر دوستان خود همدلی نشان می‌دهید؟ کودکان به طور دائم رفتار بزرگترهای خود را تقلید می‌کنند و فرزند شما نیز از این قاعده مستثنی نیست.
- سعی کنید زبان بدن مناسبی داشته باشید و تلاش کنید به جای قطع حرف‌هایش، به خوبی به او گوش بدهید. از اشکال مودبانه کلام مانند لطفاً، متشکرم و موارد این چنینی استفاده کنید و با او بازی کنید. بازی کردن مهم‌ترین روش اجتماعی شدن کودک است. بازی به رشد توجه کودک، رعایت نوبت، ایجاد علایق مشترک، همکاری و روحیه همدلی کمک می‌کند.
- تقویت فعالیت‌های گروهی یکی دیگر از روش‌های مهم برای اجتماعی شدن کودک است. برای این کار او را در کلاس‌های مختلف ثبت نام کنید و زمینه پیدا کردن دوست در فضاهای مختلف را فراهم کنید.
- به کودک خود بیاموزید که هنگام مواجهه با مشکل، قرار گرفتن در محیط ناآشنا یا شرایط بحرانی به حل مسئله بپردازد. مثلاً به او بیاموزید چگونه هنگام گم شدن از دیگران درخواست راهنمایی کند.
- یکی از بهترین راه‌کارهای اجتماعی شدن کودک درک لطیفه و استفاده از استعاره است. بهترین راهکار برای تقویت این ویژگی، تعامل با دیگران، جوک گفتن، انجام کارهای خنده دار، تماشای برنامه‌های تلویزیونی، تماشای فیلم‌های مناسب و خواندن کتاب است.
بهتری بازی‌ها برای اجتماعی شدن کودک
بازی کردن می‌تواند به تقویت مهارت‌های مهمی مانند مدیریت احساسات و خواندن زبان بدن دیگران کمک کند. شما می‌توانید با انجام بازی‌های مفید به تقویت رفتارهای اجتماعی کودکتان بپردازید. در ادامه برخی از بهترین بازی‌ها برای تقویت مهارت‌های اجتماعی کودک را معرفی می‌کنیم.
بازی نمایش احساسات
نام احساسات مختلف را روی تکه‌های کاغذ بنویسید و آن‌ها را درون کلاه یا یک سطح بریزید. سپس، هر کس یکی از آن برگه‌ها را خارج کرده و با چهره و بدن خود آن احساس را به نمایش بگذارد. با این بازی کودک می‌تواند نشانه‌های احساسات در صورت، بدن و حرکات را شناسایی کند و خود را با آن تطبیق دهد.
داستان‌پردازی بداهه
از کودکان بخواهید که با یک سری کلمات مختلف داستان بگویند. کلمات را به گونه‌ای انتخاب کنید که به احساسات انسانی، رفتار متقابل و فعالیت‌های اجتماعی مربوط باشند. با این کار کودک می‌تواند در ذهن خود سناریوهای مختلف را طراحی کرده و هنگام مواجهه با آن‌ها واکنش مناسب نشان دهد.
اسم بازی
این بازی به ویژه برای کودکان نوپا بسیار کاربردی است. توپی را در دست بگیرید و پس از صدا زدن نام هر یک از بچه‌ها توپ را به سمت او بغلتانید. این بازی کمک می‌کند که کودک نوپای شما اسم خود را یاد بگیرد و توجه خود را به شناخت سایر اعضای گروه نیز معطوف کند.
بازی با شخصیت‌ها
برای انجام این بازی می‌توانید از عروسک‌ها استفاده کنید. با عروسک‌ها نمایشی را اجرا کنید و تلاش کنید که احساسات انسانی را از طریق تقلید صدا، کلمات خاص و تقویت تخیل کودک آموزش بدهید.
بازی ساختمان سازی گروهی
این بازی برای تقویت کار گروهی و مهارت ارتباطی مفید است. از کودکان خود بخواهید که با استفاده از بلوک‌ها یا لگوها به کمک هم یک ساختمان بسازند. این کار کمک می‌کند که کودکان با هم استراتژی‌های مشترک بچینند و زمانی که کارشان خراب شد، دوباره از نو تلاش کنند.
باغبانی
یکی از بهترین بازی‌ها برای کودکان باغبانی کردن است. این کار کمک می‌کند که کودک یک مسئولیت را پذیرفته و با انجام آن مسئولیت با مفهوم شایستگی و احترام آشنا شود. همچنین این بازی کمک می‌کند که کودکان بیشتر در فضای باز قرار بگیرند و آرامش داشته باشند.
ورزش گروهی
می‌توان از طریق مدرسه یا ثبت نام کودکان در باشگاه، آن‌ها را به انجام بازی‌های تیمی و ورزش‌های گروهی هدایت کرد. کودکان از این طریق با مفاهیمی مانند برد و باخت، همکاری، رسیدن به نتیجه، و ارزش‌های اجتماعی آشنا می‌شوند.
پیدا کردن گمشده
یک شی را در قسمتی از خانه پنهان کنید و از کودکان بخواهید که به طور گروهی آن شی را پیدا کنند. با این کار روحیه سازماندهی، تصمیم‌گیری و تقسیم وظایف را در میان آن‌ها تقویت خواهید کرد.
بازی نام احساسات
احساسات مختلف را به کودک یاد بدهید و از او بخواهید که آن‌ها را بروز دهد و از همه مهم‌تر اینکه این احساسات را در افراد دیگر هم تشخیص بدهد.
نقش بازی کردن
این روش نیز یکی از بهترین اقدامات برای اجتماعی شدن کودک است. می‌توانید در فرآیند نقش بازی کردن به او مذاکره مودبانه، معرفی خود یا نشان دادن احساسات را یاد بدهید. کودک با این کار می‌آموزد که چگونه خواسته خود را مطرح کند و به خواسته دیگران نیز پاسخ بدهد.
سخن پایانی
در این مقاله راه‌کارهایی برای اجتماعی شدن کودکان را معرفی کردیم و بازی‌هایی که این ویژگی را تقویت می‌کنند، نام بردیم.کودکان از همان روزهای ابتدایی زندگی خود یاد می‌گیرند که چگونه نقش‌های مختلف مانند فرزند، دوست، خواهر یا برادر، همسر، مادر یا پدر را بر عهده بگیرند. دغدغه اصلی بسیاری از افراد این است که فرزندان خود را متناسب با شرایط جامعه، نیازهای کودک و تغییرات مختلف مانند توسعه رسانه‌ها اجتماعی کنند. یادگیری مهارت‌های اجتماعی و آماده شدن برای حضور در اجتماع نیز مستلزم اجتماعی شدن و تعامل با دیگران است.
