اختلال «کم توجهی – بیش فعالی» یا «ADHD» یک بیماری در حوزه سلامت روان است که اغلب در کودکان تشخیص داده می‌شود. ADHD می‌تواند تمرکز روی تکالیف مدرسه یا سایر عملکردها همچون توجه کردن و ساکت نشستن را برای کودکان بسیار سخت کند. کودک مبتلا به ADHD نسبت به سایر کودکان همسن خود، سخت‌تر می‌تواند خود را کنترل کند و این موضوع می‌تواند منجر به بروز چالش‌هایی در مدرسه و خانه شود.
اختلال «کم توجهی – بیش فعالی» شامل ۲ نوع رفتار می‌شود:
- رفتارهای بی‌توجهانه، که در آن کودک در توجه کردن مشکل دارد.
- رفتارهای تکانشی، که در آن کودک انرژی بیش از اندازه‌ای دارد و نمی‌تواند برانگیختگی خود را کنترل کند.
بعضی از کودکان مبتلا به ADHD فقط نشانه‌های بی‌توجهی نشان می‌دهند و برخی فقط رفتارهای تکانشی دارند؛ اما بیشتر افراد ترکیبی از هر دو ویژگی را بروز می‌دهند.
انواع اختلالات توجه در کودکان
سه نوع اختلال کمبود توجه وجود دارد:
- بی توجهی
- بیش فعالی/ تکانشگری
- حالت ترکیبی
بیش‌فعالی چیست؟
بیش‌فعالی به وضعیتی اطلاق می‌شود که کودک دارای سطح بالایی از فعالیت، بی‌تمرکزی، بی‌قراری و بی‌انضباطی است. این وضعیت ممکن است توانمندی‌ها و رفتار کودک را تحت تأثیر قرار داده و می‌تواند بر کیفیت زندگی خانواده و تعاملات او با دیگران تأثیرگذار باشد.
انواع بیش‌فعالی در کودکان
اختلال کم‌توجهی/بیش‌فعالی (ADHD): کودک دچار بی‌توجهی، بیش‌فعالی و بی‌انضباطی است. این اختلال می‌تواند تحصیل و رفتار کودک را تحت تأثیر قرار دهد.
بیش‌فعالی هیجانی: در این مورد، کودک بسیار شرود و پرانرژی است اما کمتر دچار بی‌توجهی است. ممکن است دچار مشکلات اجتماعی و رفتاری شود.
بیش‌فعالی ایجادشده توسط محیط: مصرف بیش از حد نوشیدنی‌ها، نبود برنامه‌ریزی مناسب، فعالیت‌های نامناسب و محیط‌های پرهیاهویه و سرگرم‌کننده نیز می‌تواند بیش‌فعالی در کودکان را ایجاد کند.
علل کمبود توجه در کودکان
تا به امروز تحقیقات انجام شده پیرامون کمبود توجه در کودکان به علل قطعی و مشخصی برای این اختلال دست نیافته‌اند. برخی شواهد نشان می‌دهد که ژنتیک، نقش مهمی در بروز این اختلال دارد (خصوصا وراثت از جانب پدر). سایر عواملی که می‌توانند در بروز کمبود توجه در کودکان نقش داشته باشند، عبارتند از:
- عوامل محیطی
- جنسیت (در پسران،دو برابر شایع‌تر از دختران است)
- تولد زودتر از موعد (کودکان نارس)
- مصرف الکل یا سیگار در دوران بارداری توسط مادر
- در صورت بروز مشکلات تغذیه و بهداشت در چند هفته اول تولد نوزاد
خصوصیات بچه‌های بیش‌فعال
خصوصیت‌های بچه‌های بیش‌فعال ممکن است متفاوت باشد و به هر کودک به صورت مخصوص منطبق نیست. اما در کل، بچه‌های بیش‌فعال عموماً شامل برخی ویژگی‌ها و خصوصیات زیر می‌شوند:
حرکت‌پذیری بالا
بچه‌های بیش‌فعال عموماً از حرکت پرش‌ها، پرت‌ها و جابه‌جایی‌های فراوان برخوردارند و نمی‌توانند به طور طبیعی برای مدت طولانی در یک مکان بنشینند.
کم‌توجهی و دشواری در تمرکز
بچه‌های بیش‌فعال دچار کم‌توجهی به وظایف یا فعالیت‌های خاص می‌شوند و دشواری‌هایی در تمرکز و اجرای مسائل درست و حسابی دارند.
بی‌قراری
آنها دچار بی‌قراری شدید هستند و اغلب در زمان‌ها و مکان‌های مناسب نمی‌توانند بر خود کنترل داشته باشند.
بی‌انضباطی
بچه‌های بیش‌فعال دارای بی‌انضباطی در اجرای مسائل هستند و اغلب نمی‌توانند از اصول و نظم پیروی کنند.
انرژی زیاد
آنها انرژی زیادی دارند و به‌راحتی خسته نمی‌شوند. این انرژی بالا می‌تواند بر خود و بقیه اطرافیان تأثیرگذار باشد.
آفریدگی و خلاقیت
برخی از کودکان بیش‌فعال دارای ذهنی پرخلاقیت و آفریدگی هستند و ایده‌ها و خلقیات خاص خود را دارند.
تمایل به فعالیت‌های فیزیکی
بیش‌فعالی نیاز به فعالیت‌های بدنی دارد و از فعالیت‌های ورزشی، بازی‌های خیابانی و بازی‌های فیزیکی لذت می‌برد.
مهم است به‌خاطر داشته باشید که این خصوصیت‌ها می‌توانند در کودکان مختلف و با شدت‌های متفاوت دیده شوند و برخی از این خصوصیت‌ها ممکن است در مراحل رشدی مختلف تغییر کنند. همچنین، وجود برخی از این خصوصیت‌ها نشان‌دهنده‌ی وجود اختلال می‌تواند نباشد، اما در صورتی که شما نگرانی‌هایی درباره رفتار کودک بیش‌فعال خود دارید، مشاوره از متخصصین و پزشکان می‌تواند مفید واقع شود.
علائم ADHD چیست؟
اولین نشانه‌های ADHD اغلب رفتارهای بیش فعالی یا تکانشی است. این رفتارها معمولا در کودکان بین ۳ تا ۶ سال ظاهر می‌شوند. رفتارهای بیش فعالی یا تکانشی عبارتند از:
- داشتن انرژی زیاد و تقلا برای یک جا نشستن
- بی‌قراری مدام
- بازیگوشی و بالا رفتن از در و دیوار
- صحبت کردن مداوم یا قطع کردن حرف دیگران
- بی حوصلگی
مطالب مرتبط: اختلال «کم‌توجهی – بیش‌فعالی» یا «ADHD» در کودکان پیش دبستانی
علائم دیگر ADHD رفتارهای بی‌توجهانه است. این علائم معمولا همزمان با سن شروع مدرسه در کودکان ظاهر می‌شوند. این رفتارها شامل موارد زیر است:
- افکار افراد مبتلا به سادگی منحرف می‌شود
- بر اثر بی دقتی مرتکب اشتباه می‌شوند
- در پیروی از دستورالعمل‌ها دچار مشکل هستند
- اغلب چیزها را فراموش می‌کنند
- نمی‌توانند منظم باشند
- وقتی کسی با آنها صحبت می‌کند، به نظر می‌رسد گوش نمی‌کنند
- از چیزهایی که نیاز به تلاش یا تفکر زیاد دارد، اجتناب می‌کنند
- به نظر می‌رسد از آنچه که در اطرافشان می‌گذرد، بی خبرند
پسران تقریبا دو برابر دختران به ADHD مبتلا می‌شوند. دختران ممکن است علائم متفاوتی نشان دهند.
ADHD چطور تشخیص داده می‌شود؟
در صورت داشتن شرایط زیر یک کودک مبتلا به ADHD تشخیص داده می‌شود:
- تا قبل از ۱۲ سالگی چندین و چند رفتار تکانشی یا یا بی‌توجهی از خود نشان دهد
- چالش‌های رفتاری آنها بیش از آن حدی است که برای سنشان عادی باشد
- علائم را در مدت زمانی طولانی نشان دهد
- به واسطه رفتار خود در مکان‌های گوناگونی چون خانه و مدرسه دچار چالش باشد
- رفتار او مانع از انجام کارهای مدرسه یا زندگی اجتماعیش باشد
مطالب مرتبط: عادات غذایی سالم برای کودکان
برای تشخیص این نقص، یک متخصص سلامت روان با والدین، معلمان و سایر بزرگسالانی که در زندگی کودک حضور دارند، صحبت می‌کند. آنها همچنین ضمن معاینه کودک، چند آزمایش روی او انجام می‌دهند. نتایج این آزمایش‌ها به فرد متخصص کمک می‌کند تا تصمیم بگیرد آیا کودک به ADHD مبتلاست یا اختلال دیگری با علائم مشابه دارد.
ADHD چطور درمان می‌شود؟
ADHD معمولا با ترکیبی از رفتار درمانی و دارو درمانی بهبود می‌یابد.
درمان
انواع مختلفی از درمان وجود دارد که می‌تواند به کودکان مبتلا به ADHD کمک کند:
- درمان تعاملی والدین-کودک: درمانی برای والدین و کودکان به صورت توام با یکدیگر. والدین یاد می‌گیرند که چگونه رفتار درست را تشویق کنند.
- آموزش والدین: والدین مهارت‌های مورد نیاز برای مواجهه با علائم کودک را یاد می‌گیرند.
- درمان شناختی – رفتاری «CBT»: درمانگر به کودک می‌آموزد رفتارهای خود را کنترل کند. آنها در این باره صحبت می‌کنند که چطور افکار و احساسات کودک به رفتار او مرتبط است و روش‌هایی را برای بهبود خود کنترلی تمرین می‌کنند. این کار در کودکان بزرگتر، بهتر عمل می کند.
- آموزش مهارت‌های اجتماعی: درمانگر به کودک کمک می‌کند تا یاد بگیرد چگونه در کنار کودکان دیگر رفتار کند.
- خانواده درمانی: والدین و خواهر و برادر می‌آموزند چگونه با استرس زندگی در کنار کودک مبتلا به ADHD کنار بیایند.
درمانگران همچنین می‌توانند از نزدیک با معلمان کودک کار کنند.
درمان دارویی
برای کودکان مبتلا به ADHD اغلب دارویی در دسته «محرک‌ها – Stimulants» تجویز می‌شود. این دارو به آنها کمک می‌کند تا آرام باشند، تمرکز کنند و تکانه‌های خود را تحت کنترل داشته باشند.
مطالب مرتبط: انواع اختلال و سختی های یادگیری در کودکان و نوجوانان
این داروها می‌توانند عوارض جانبی جدی مانند سردرد، عدم احساس گرسنگی یا مشکل در خواب داشته باشند. اگر کودکی این عوارض را نشان دهد، ممکن است به جای داروهای قبلی، داروهای غیر محرک برای او تجویز شود.
برای بسیاری از این کودکان، علائم ADHD پس از رسیدن به سن بلوغ کاهش یافته یا از بین می‌رود. برخی از بزرگسالان هنوز با علائم ADHD، به ویژه بی‌توجهی و کنترل تکانه‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند.
خطر ابتلا به سایر اختلالات
در کودکان مبتلا به ADHD اغلب اختلالاتی چون «نافرمانی مقابله جویانه»، «اضطراب» یا «افسردگی» نیز تشخیص داده می‌شود. برخی از این کودکان ممکن است به «سندرم تورت – Tourette syndrome» مبتلا باشند. این سندروم عارضه‌ای عصبی است که به وسیله ترکیبی از حرکات و صداهایِ ناخواسته که به آنها «تیک – Tic» می‌گویند، شناخته می‌شود.
درمان‌های ADHD زمانی موثرتر هستند که سایر اختلالات سلامت روانی نیز به صورت همزمان، تحت درمان قرار گیرند.
آیا بیش‌فعالی در کودکان قابل پیشگیری است؟
بله، بیش‌فعالی کودکان به‌طور معمول قابل پیشگیری است. این مسئله به میزانی مرتبط با عوامل مختلفی می‌باشد، از جمله محیط زندگی، روش‌های تربیتی، سبک زندگی خانواده، عوامل ژنتیکی و مراقبت‌های بهداشتی که کودک دریافت می‌کند. همچنین، اهمیت تشخیص زودرس و مداخلات درست نیز در جلوگیری از ایجاد مشکلات بیش‌فعالی نادیده گرفته نمی‌شود.
در ادامه، چند نکته کلیدی برای پیشگیری از بیش‌فعالی کودکان آورده شده است:
محیط زندگی پایدار و متعادل
فراهم کردن محیط آرام و پایدار در خانه و مدرسه می‌تواند به کاهش بیش‌فعالی کمک کند. از کودکان خود مراقبت کنید و اطمینان حاصل کنید که محیط اطراف آنها پر از تحریکات زیاد نیست.
فعالیت‌های بدنی
فعالیت‌های ورزشی و بدنی کودکان را تشویق کنید. انجام فعالیت‌های بدنی منظم می‌تواند به کاهش هیجان‌ها و افزایش تمرکز و توجه کودکان کمک کند.
برنامه‌ریزی منظم
برنامه‌ریزی منظم برای فعالیت‌ها و وظایف روزانه می‌تواند به کاهش ناپیوستگی‌ها و عدم تمرکز کودکان کمک کند.
غذای سالم
اطمینان حاصل کنید که کودکان نیازهای تغذیه‌ای خود را دریافت می‌کنند. مصرف مواد غذایی سالم و کاهش مواد غذایی با قند و شیرینی‌های پرقند می‌تواند کمک کند.
حمایت خانواده
حمایت و علاقه‌مندی خانواده به کودکان و درک صحیح از مشکلات آنها می‌تواند کودکان را به بهتر مدیریت هیجان‌ها و رفتارهایشان تشویق کند.
مشاوره و راهنمایی
اگر شما یا معلمان مشکلات نگران‌کننده‌ای در رفتار کودکان می‌بینید، بهتر است با مشاوره و راهنمایی حرفه‌ای در این زمینه مشورت کنید. زودترین تشخیص و مداخله ممکن می‌تواند از تشدید مشکلات جلوگیری کند.
در نهایت، مهم است که به نیازها و ویژگی‌های هر کودک به صورت فردی توجه کنید و روش‌های تربیتی و پشتیبانی مناسبی را برای هر کودک به کار ببرید.
تأثیر کمبود توجه بر زندگی روزمره کودکان
یکی از معایب کمبود توجه آن است که می‌تواند از جهات مختلف بر زندگی روزمره کودکان تأثیر بگذارد؛ از انجام کارهای بسیار ساده و پیش پا افتاده گرفته تا امور پیچیده و سرنوشت ساز. مشکلاتی که کمبود توجه برای کودک ایجاد می‌کند، می‌تواند بر توانایی‌ها، تمرکز، دقت، قدرت یادگیری و فعالیت بدنی او تأثیر منفی بگذارد و روابط او با خانواده و همسالان را دچار اختلال کند.
زندگی با یک کودک بیش‌فعال چگونه است؟
زندگی با یک کودک بیش‌فعال می‌تواند چالش‌هایی داشته باشد، اما با استفاده از رویکردها و راهبردهای مناسب، می‌توانید این چالش‌ها را به موقع مدیریت کنید و تجربه‌ی خوبی از پرورش کودک خود داشته باشید. در ادامه چند نکته که ممکن است به شما کمک کند:
ارتباط مثبت با کودک
روابط مثبت و دوستانه با کودک، اساسی‌ترین عامل برای بهتر مدیریت کردن کودک بیش‌فعال است. با احترام و توجه به نیازها و علاقه‌های کودک، بیشتر از او درک کنید و به او احساس ایمنی و علاقه‌مندی داشته باشید.
فعالیت‌های بدنی
کودکان بیش‌فعال معمولا انرژی زیادی دارند که باید در مسیر درستی هدایت شود. فراهم کردن فرصت‌هایی برای فعالیت‌های بدنی و ورزشی می‌تواند به کاهش بیش‌فعالی کودک کمک کند.
تمرکز و توجه
کودکان بیش‌فعال ممکن است دشواری در تمرکز و توجه داشته باشند. استفاده از بازی‌ها و فعالیت‌هایی که تمرکز و توجه را افزایش دهند، می‌تواند مفید باشد.
حل مشکلات به همراه کودک
درباره‌ی چالش‌ها و مشکلات با کودک حرف بزنید و او را در حل مسائل و مشکلات خود فعال کنید. به او اجازه دهید احساسات خود را به شما بیان کند.
همچنین، مراقبت از خودتان نیز بسیار مهم است. از استراحت کافی برخوردار شوید و از منابع حمایتی خانواده و دوستان خود بهره ببرید. آگاهی و آموزش بیشتر در مورد بیش‌فعالی کودکان نیز می‌تواند به شما در پرورش کودکتان کمک کند.
