حکیم ابوالقاسم فردوسی را می‌توان برجسته‌ترین شاعر پارسی زبان دانست که علاوه بر ایران و کشورهای همسایه در سراسر جهان شناخته شده است. معروف‌ترین اثر او شاهنامه است که به زبان‌های متعددی ترجمه شده است. به دلیل محبوبیت بسیار این شاعر گرانقدر و زنده نگه داشتن یاد او، روز ۲۵ اردیبهشت به عنوان روز جهانی بزرگداشت فردوسی نامگذاری شده است. در مطلب امروز قصد داریم به زندگینامه کامل این شاعر نامدار ایرانی بپردازیم.
فردوسی کیست؟
ابوالقاسم فردوسی که به فردوسی توسی نیز معروف است، نویسنده شاهنامه یکی از بزرگترین آثار ادبیات جهان و حماسه ملی ایران است. او جزء مهم‌ترین شاعرانی محسوب می‌شود که در دوره سامانیان و غزنویان می‌زیسته‌اند.
فردوسی (که نامش به معنای «از بهشت» است و معمولا به «مردی از بهشت» تعبیر می‌شود) سرایش شاهنامه را پس از کشته شدن شاعر معاصرش «دقیقی» که شروع به نوشتن نسخه‌ای از آن کرده بود، آغاز کرد. این اثر که به سفارش سامانیان ساخته شد، یک کار بلندپروازانه بود و داستان تاریخ ایران را از آغاز جهان تا سقوط امپراتوری ساسانی در سال ۶۵۱ میلادی به دست اعراب مسلمان بازگو می‌کرد. فرهنگ ایرانی پس از آن سرکوب شده بود، اما در زمان خلافت عباسی احیا شد و به طور کامل مورد استقبال و تشویق سامانیان قرار گرفت.
به گفته عروضی، فردوسی یک دهقان زمین دار بود که از املاک خود درآمد راحتی داشت. او فقط یک فرزند در قید حیات داشت (یک دختر) و برخی منابع می‌گویند که برای تأمین جهیزیه او بود که شروع به نوشتن شاهنامه کرد که حدود ۳۰ سال به طول انجامید. شاهنامه فردوسی، منظومه‌ای در حدود ۶۰ هزار دوبیتی، عمدتاً بر اساس یک اثر منثور به همین نام است که در اوایل جوانی شاعر در زادگاهش توس گردآوری شده است. این شاهنامه منثور به نوبه خود و عمدتا ترجمه یک اثر پهلوی (فارسی میانه) به نام خواتای نمک، تاریخ پادشاهان ایران از دوران اساطیری تا سلطنت خسرو دوم بوده است. اما همچنین حاوی مطالب اضافی در ادامه داستان سرنگونی ساسانیان توسط اعراب در اواسط قرن هفتم بود. نخستین کسی که به شرح این تواریخ پیش از اسلام و ایران افسانه‌ای در قالب شعر پرداخت، «دقیقی»شاعر دربار سامانیان بود که تنها پس از تکمیل ۱۰۰۰ بیت کشته شد. این ابیات که به ظهور زرتشت می‌پردازد، بعدا توسط فردوسی با تصدیقات لازم در شعر خود گنجانده شد.
زندگی نامه فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری متولد شد. او در یکی از روستاهای شهرستان توس (به نام پاژ) دیده به جهان گشود. پدر او ابومنصور بود و مادرش گردویه زهرا نام داشت. پدر فردوسی از کشاورزان بزرگ خراسان و مادر او یکی از شاهزادگان مازندرانی بود. گفته می‌شود که فردوسی ۳ خواهر داشت. از آنجایی که یک دهقان زاده بود و وضعیت مالی مطلوبی داشت، در نوجوانی و جوانی به تحصیل و مطالعه کتاب‌های معروف آن زمان پرداخت. در مستندات آمده است که او دارای دو فرزند بود. پسر او در سال ۳۵۹ هجری قمری به دنیا و پیش از فردوسی فوت کرد.
با آنکه این روزها همه افراد، فردوسی را با اثر جاویدانش یعنی شاهنامه می‌شناسند اما در زمان خود و قبل از آغاز سرودن شاهنامه در سال ۳۷۰ هجری قمری، جسته و گریخته اشعاری می‌سرود. دوران کودکی و جوانی فردوسی با دوره سامانیان مصادف بود. این سلسله از ادبیات ایران و همچنین خود فردوسی حمایت می‌کردند. اما در سال‌های کهنسالی فردوسی، سلسله غزنویان بر سر کار آمد که از فعالیت ادبی فردوسی حمایتی نمی‌کرد. با وجود آنکه فردوسی در سال‌های ابتدایی سرودن شاهنامه از وضعیت مالی خوبی برخوردار بود اما این اثر آنقدر به درازا کشید که او به مشکلات مالی دچار شد. در سال‌های پایانی سرودن شاهنامه، بزرگان خراسان از فردوسی حمایت کردند تا شاهنامه را به اتمام برساند.
نوشتن شاهنامه در سال ۳۸۴ هجری قمری به پایان رسید. فردوسی حدود ۸۰ سال عمر کرد و در سال ۴۱۶ هجری قمری چشم از جهان فرو بست.
آرامگاه فردوسی کجاست؟
آرامگاه فردوسی در ۲۸ کیلومتری غرب روستای پاژ واقع شده است. در حقیقت از آنجایی که فردوسی شیعه بود، در آن زمان اجازه ندادند که در قبرستان عمومی توس دفن شود و به همین دلیل در باغ شخصی خودش به خاک سپرده شد. آرامگاه فردوسی بارها با خاک ویران شد اما مجددا بازسازی گردید. مساحت کنونی مجموعه آرامگاه او حدود ۶ هکتار است و علاوه بر بنای یادبود، استخر، باغ آرامگاه، موزه و کتابخانه، آرامگاه مهدی اخوان ثالث و محمد رضا شجریان نیز در آن واقع شده است. ساختمان خود آرامگاه مساحتی حدود ۱۰۰۰ مترمربع و ارتفاعی معادل ۱۸ متر دارد. ساختمان آرامگاه به شکل مکعب است و از هر سمت، پلکان دارد.
آرامگاه فردوسی در سال ۱۳۵۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
فردوسی و سلطان محمود
فردوسی نوشتن شاهنامه را در سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ آغاز کرد. در اوایل به دلیل املاک و دارایی‌های خانوادگی و حمایت دولت سامانی، مشکل مالی نداشت اما با بالا رفتن سن و در اواخر سرودن شاهنامه دچار تنگدستی شد. این زمان مصادف بود با دوره سلطنت محمود غزنوی. حدود ۱۰ سال پس ازاتمام شاهنامه فردوسی تصمیم گرفت برای خلاص شدن از این وضعیت ناخوشایند، کتاب شاهنامه را به سلطان محمود هدیه کند و پاداش بگیرد. بنابراین تدوین جدیدی از شاهنامه را آغاز کرد و قسمت‌هایی از این کتاب را با مدح و ستایش سلطان محمود جایگزین نمود. او تدوین جدید را در ۶ یا ۷ جلد تقدیم پادشاه غزنوی کرد اما به گفته فردوسی، سلطان محمود حتی به کتاب‌ها نگاه هم نکرد.
علت این برخورد سلطان محمود با فردوسی به طور دقیق مشخص نیست. برخی منابع می‌گویند که این رفتار سلطان محمود بخاطر شیعه بودن فردوسی بوده است. و بعضی دیگر نیز معتقدند که دلیل این بی اعتنایی سلطان محمود، ناراحتی او از اهانت‌های فردوسی در شاهنامه به قوم ترک است؛ زیرا غزنویان ترک تبار بودند و یک روایت آن است که از نظر سلطان محمود، رستم آنقدر خاص نبوده است که تقریبا کل شاهنامه به او اختصاص یابد؛ محمود معتقد بود که امثال رستم در لشکر او بسیار زیاد هستند. و ظاهرا سلطان محمود و فردوسی در اینباره با هم بحث می‌کنند و فردوسی به حالت قهر از دربار بیرون می‌رود.
مستندات تاریخی می‌گویند که سلطان محمود سال‌ها بعد از این رفتار خود پشیمان شد و دستور داد ثروت قابل توجهی را از غزنین به توس بفرستند تا به دست فردوسی برسد. اما تا رسیدن هدیه سلطان محمود، فردوسی فوت کرده بود و تنها دختر او نیز هدیه سلطان را نپذیرفت.
آثار فردوسی
فردوسی تقریبا تمام عمر خود را صرف سرودن شاهنامه نمود. شاهنامه حدود ۶۰ هزار بیت در قالب مثنوی دارد که در سه دوره پهلوانی، اساطیری و تاریخی سروده شده‌اند. منابع معدودی نیز کتاب دیگری به نام یوسف و زلیخا را به فردوسی نسبت می‌دهند؛ آن‌ها معتقدند که این کتاب نوعی توبه نامه است که فردوسی در سال‌های پایانی عمرش نوشته است. اما پژوهشگران معتقد هستند که یوسف و زلیخا حدود ۱۰۰ سال پس از فوت فردوسی نوشته شده است و ارتباطی با فردوسی ندارد.
سخن پایانی
حکیم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری در یکی از روستاهای توس بدنیا آمد و در سال ۴۱۶ هجری قمری درگذشت. به دلیل شیعه بودن فردوسی، او را در حیاط باغ خودش به خاک سپردند زیرا در آن زمان دفن کردن مسلمانان شیعه در قبرستان توس ممنوع بود. تنها اثر قابل استناد فردوسی، شاهنامه است که نگارش آن حدود ۳۰ سال به طول انجامید و شامل ۶۰ هزار بیت منظم در قابل مثنوی است. ۲۵ اردیبهشت ماه معادل ۱۴ مه به عنوان روز جهانی فردوسی نامگذاری شده است.
