به عنوان یک معلم ممکن است همیشه با مساله اضطراب در دانش‌آموزان خود برخورد کنید. بر اساس گزارش مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ایالات متحده آمریکا، ۱/۷ درصد از کودکان ۳ تا ۱۷ ساله این کشور، یعنی تقریباً ۴/۴ میلیون نفر دچار اضطراب هستند.
می‌دانیم که اضطراب چیزی بیش از یک نگرانی معمولی است. اضطراب می‌تواند بازدهی کلاس درس را در حد دیگر اختلالات یادگیری تحت تاثیر قرار دهد. کودکانی که نگران و مضطرب هستند این کار را عمدا انجام نمی‌دهند. در حقیقت زمانی که صحبت از نگرانی است سیستم عصبی به طور خودکار عمل می‌کند. به همین دلیل است که عباراتی مانند «سعی کن ریلکس باشی» یا «آرام باش» کمکی به رفع اضطراب نمی‌کنند.
برای اینکه بتوانیم برای حل این مشکل راهکارهایی را ارائه دهیم نیاز داریم تا ابتدا دلایل بوجود آمدن این استرس و اضطراب را بشناسیم. شناخت دلایل بوجود آمدن استرس در دانش‌آموزان کمک می‌کند تا فضا را طوری تغییر دهیم که دانش‌آموزان کمتر دچار استرس و اضطراب شوند.
اضطراب در دانش‌آموزان به چه معناست؟
اضطراب یک وضعیت روانی پر تنش است و با علائمی مانند ناتوانی در تمرکز، ناراحتی معده یا بی‌خوابی و از کار افتادن مهارت‌های مختلف دانش‌آموزان همراه است. این حالت به راحتی قابل کنترل نیست، زیرا سیستم عصبی ما هنگام قرار گرفتن در شرایط یا محیط منفی به صورت خودکار عمل می‌کند. دانش‌آموزان مضطرب در کلاس درس عملکرد مناسبی ندارند. از همین رو در یادگیری نیز مشکل پیدا می‌کنند. گاهی نیز در برقراری ارتباط ناموفق هستند و هنگام جواب دادن به درس دچار قفل شدگی بدن می‌شوند.
دلایل بوجود آمدن اضطراب در دانش‌آموزان
دانش‌آموزان به دلایل مختلفی ممکن است در فضای مدرسه یا خانه ترس شدیدی را تجربه کنند. در ادامه برخی از مهمترین دلایل شکل‌گیری اضطراب دانش‌آموزان را معرفی می‌کنیم. آگاهی از این دلایل برای والدین و معلمان بسیار حیاتی است.
آسیب‌های روحی گذشته
در برخی مواقع ممکن است علت ترس دانش‌آموزان آزار و اذیت شدن، یا داشتن یک تجربه بد در مدرسه باشد. گاهی کودکانی که مدت طولانی را در خانه گذرانده‌اند (مثلاً به دلیل بیماری یا تعطیلات تابستانی یا تجربه یک رویداد استرس‌زا مانند مرگ یکی از والدین) اضطراب بسیاری را از خود نشان می‌دهند.
افسردگی
یکی از مهمترین دلایل اضطراب کودکان افسردگی است. این مسئله احتیاج به مداخلات جدی پزشکی دارد. بنابراین حواستان باشد که به راحتی از کنار استرس‌های فرزند خود رد نشوید.
ترس از اجتماع
دانش‌آموزانی که اختلال اضطراب اجتماعی دارند، اغلب ترس شدیدی از قضاوت شدن دارند. آنها تا حد ممکن از قرار گرفتن در موقعیت‌های جدید یا اجرای برنامه‌های گروهی امتناع می‌کنند.
فوبیا یا ترس شدید
فوبیاها اغلب غیر واقعی هستند و معمولاً در اثر یک اتفاق در کودک شکل می‌گیرند یا اینکه از دیگران فراگرفته می‌شوند.
ترس از جدایی
این حالت به ویژه برای دانش‌آموزان پیش دبستانی بیشتر اتفاق می‌افتد. دلیل این مشکل ناتوانی کودک در جدا شدن از مراقبان خود است.
فشار تحصیلی
انتظاراتی که معلمان و والدین از دانش‌آموزان دارند و فشار تحصیلی که بر آنها وارد می‌شود؛ موجب استرس در دانش‌آموزان می‌شود.
محیط مدرسه
رفتار همسالان، فشار اجتماعی، ترس از برخورد نامناسب، آزار و اذیت و تمسخر در محیط مدرسه، می‌تواند احساس اضطراب در دانش‌آموزان ایجاد کند.
بیشتر بخوانید: ۱۱ راهکار کمک کننده برای کاهش استرس مدرسه در دانش‌آموزان
مشکلات خانوادگی
از دیگر دلایل بوجود آمدن اضطراب در دانش‌آموزان می‌تواند جدایی والدین، درگیری والدین در منزل، نداشتن حامی و پشتیبان و دیگر مشکلات خانوادگی باشد.
تغییرات در زندگی
تغییرات مهم در زندگی دانش آموز، مانند انتقال به یک مدرسه جدید، تغییر محیط زندگی یا تغییرات خانوادگی می‌توانند عاملی برای بروز اضطراب باشند.
امتحانات و آزمون‌ها
فشار و استرس مربوط به امتحانات و آزمون‌ها همیشه باعث بوجود آمدن استرس و اضطراب در دانش‌آموزان می‌شود. نگرانی از نتیجه بدست آمده، ترس از عملکرد ضعیف، فشار روزمره مطالعه و تهیه گزارش‌های مکرر می‌توانند عواملی باشند که اضطراب را افزایش می‌دهند.
مواجهه با تنوع فرهنگی و اجتماعی
برخورد با فرهنگ‌ها و اجتماعات مختلف در محیط تحصیلی می‌تواند در برخی دانش‌آموزان اضطراب ایجاد کند. ناخوشایندی، ناآشنایی و ترس از تفاوت‌ها ممکن است باعث ناراحتی و نگرانی شوند.
نشانه‌های وجود اضطراب در دانش‌آموزان
برخی از دانش‌آموزان ممکن است حتی متوجه نباشند اضطراب و افسردگی را تجربه می‌کنند. زیرا آنها علائم هشدار دهنده استرس را نمی‌شناسند. در ادامه مهمترین و رایج‌ترین علائم استرس ارائه شده است:
- تحریک‌پذیری و واکنش‌های ناگهانی
- مشکلات خواب شامل خواب زیاد یا خیلی کم
- انزوای اجتماعی یا تغییر در عادات اجتماعی
- کم انگیزه بودن
- عدم کنترل خود
- ناتوانی در تمرکز و توجه
- سردرد و معده درد
- بیماری‌ها مکرر
بیشتر بخوانید: چگونه به کودکانی که اضطراب ریاضی دارند کمک کنیم؟
عوامل استرس‌زا در محیط مدرسه
گاهی اوقات فضای مدرسه به گونه‌ای شکل می‌گیرد که اضطراب زیادی را به کودک انتقال می‌دهد. حتی فضای تاریک مدرسه یا رنگ نامناسب دیوارها هم می‌تواند از این دلایل باشد. دانش‌آموزان باید احساس کنند که در فضای مدرسه از آنها مراقبت می‌شوند و حمایت کافی را دریافت می‌کنند. در غیر این صورت ممکن است دچار اضطراب شوند. آنها همچنین باید دریابند که به یک جمع تعلق دارند. رفتار معلمان نیز باید به گونه‌ای باشد که به استقلال و توانمندسازی دانش‌آموزان منجر شود.
عوامل استرس‌زا در محیط خانه
محیط خانه و خانواده شما می‌تواند به شدت بر سلامت روانی و عاطفی کودکان تاثیر بگذارد. عواملی مانند از دست دادن خواب به دلیل صدای همسایه‌ها، آشفتگی‌ها بیرون از خانه و گرما یا سرمای زیاد استرس زیادی را به دانش‌آموزان وارد می‌کنند.
وجود دعوا و تنش در خانواده، قطع ارتباط اعضا، مسائلی مانند طلاق و مرگ اطرافیان و بی توجهی به کودک، او را به سمت استرس بیشتر سوق می‌دهد. دلایلی مانند عدم دسترسی به فضای سبز یا طبیعت، کمبود نور کافی و نامرتب بودن خانه نیز می‌تواند موجب ایجاد احساس اضطراب و ترس شود. همچنین برخی آلاینده‌های موجود در فضای خانه بر خلق و خوی دانش‌آموزان تاثیر می‌گذارد.
کاهش استرس دانش‌آموزان در امتحانات
معمولا ترکیبی از روش‌های روان درمانی، حمایت آموزشی و حتی دارودرمانی برای کاهش استرس امتحانات توصیه می‌شود. در این میان والدین و پرسنل مدرسه نقش بسیار مهمی دارند.
به طور مثال معمولا توصیه می‌شود در دوران امتحانات، با کودک در مورد اضطراب و ترس او صحبت کنید. یا به دانش‌آموز کمک کنید که مکانیزم مناسبی را برای مقابله با استرس خود اتخاذ کند.
همچنین شما می‌توانید انواع رفتارهای مثبت را به آنها آموزش دهید و توضیح دهید که چگونه می‌توانند از تکنیک‌های تمدد اعصاب استفاده کنند.
همچنین می‌توانید به آنها درک جدیدی از وضعیت بدهید و جنبه‌های مختلف موضوع را بازگو کنید. مثلا توضیح دهید هدف امتحانات تنها کسب نمره بالا نیست.
راهکارهای کمک به کاهش اضطراب در دانش‌آموزان برای معلمان
کودکان به مرور زمان متوجه می‌شوند که چگونه مغز و ذهن خود را کنترل کنند و اضطراب و استرس خود را مدیریت کنند. اما این اتفاق ممکن است نیازمند گذر زمان باشد. در این مواقع معلمان و والدین با نقش حمایتی که دارند باید به دانش‌آموزان کمک کنند تا بتوانند بر استرس خود غلبه کنند.
در ادامه برخی از این راه‌کارها را باهم بررسی خواهیم کرد.
نفس عمیق بکشید
وقتی تنفس خود را کند می‌کنیم، در واقع مغز خود را کند می‌کنیم. وقتی متوجه شدید یکی از شاگردانتان مضطرب است، می‌توانید به کل کلاس تمرین تنفسی دهید. این کار به کودک مشکل‌دار و همچنین دیگر کودکان نیز کمک می‌کند. گاهی پیش می‌آید که کل بچه‌ها نا‌آرام هستند و کلاس نیاز به تمرکز دارد و این تمرین می‌تواند چاره‌ساز باشد. نفس‌های آهسته و عمیق، کلید اصلی حل مشکل هستند.
کمی استراحت کنید و بیرون بروید
گذراندن وقت در طبیعت می‌تواند مغز مضطرب را آرام کند. گاهی اوقات فقط تغییر محیط می‌تواند تاثیر مثبتی در کاهش میزان استرس در دانش‌آموزان داشته باشد. تنفس هوای خنک یا وقت گذاشتن برای گوش دادن به آواز پرندگان می‌تواند دانش آموزی نگران و یا بیش فعال را آرام کند. درخواست از دانش‌آموزان برای مشاهده دقیق محیط‌شان دیگر گزینه‌ای است که به آنها کمک می‌کند تا نگرانی‌ها را از خود دور کنند و بجای آن روی عواملی ملموس‌تر مانند انواع درختان، صداهای مختلف پرندگان و تعداد رنگ‌های سبز چمن‌ها تمرکز کنند.
برای معلم‌ها هم ضرری ندارد که گاهی اوقات استراحت ذهنی داشته باشند.
بچه ها را وادار به تحرک کنید
ورزش به هر کسی که اضطراب دارد کمک می‌کند. این استرس ممکن است خود را به‌صورت خشم نشان دهد؛ در چنین موقعیت‌هایی سعی کنید زمانی را به ورزش اختصاص دهید. می‌توانید به این منظور از ورزش‌ها و فعالیت‌های مورد علاقه‌تان استفاده کنید.
در مورد اضطراب به راحتی صحبت کنید
اضطراب موضوعی نیست که بخواهید یا بتوانید برای همیشه از دست آن خلاص شوید. اضطراب بخشی از زندگی است و تصور اینکه به طور کامل از بین برود، واقع‌گرایانه نیست. می‌توانید به دانش‌آموزان کمک کنید این موضوع را درک کنند و در فعالیت‌های خود نیز از آن استفاده کنند.
قدم بزنید و صحبت کنید
با توجه به ایده تحرک به عنوان راه‌کاری برای غلبه بر استرس، اگر دانش‌آموزی دارید که به توجه شخصی نیاز دارد، فعالیت پیاده روی اختصاصی با معلم را امتحان کنید. این راهکار خیلی از مواقع برای مشکل‌دارترین بچه‌ها چاره ساز است. بعد از چند بار قدم زدن دور زمین بازی یا حیاط مدرسه، همه چیز برایشان تا حد خوبی بهتر می‌شود. این پیاده‌روی ۳ هدف دارد:
- او را از موقعیت پر استرس دور می‌کنید.
- به او این فرصت را می‌دهید تا موضوع را برای شما توضیح دهد.
- باعث گردش بهتر خون و در نتیجه تخلیه انرژی تولید کننده اضطراب و افزایش سطح هورمون آرامش‌بخش اندورفین در بدن او می‌شوید.
با درست کردن «دفتر یادداشتی برای سپاسگزاری» برای دانش آموزان، روی مثبت اندیشی تاکید کنید
اگر مغز، مشغول تولید افکار مثبت ناشی از شکرگزاری باشد، قادر به تولید افکار منفی نیست. اگر بتوانید یک رشته افکار مثبت را به جریان بیاندازید، گاهی اوقات می‌توانید اضطراب را از ذهن دور کنید. بچه‌ها می‌توانند هر روز در این دفتر حداقل یک چیز را که بابت آن شکرگزار هستند را ثبت کنند. وقتی دانش‌آموزان دچار منفی‌گرایی یا اضطراب می‌شوند، می‌توانید آنها را نشویق کنید که این دفتر را مرور کنند.
به بچه‌ها یادآوری کنید غذای سالم بخورند و به سلامت خود اهمیت دهند
در بیشتر موارد، معلمین کنترل زیادی روی آنچه دانش‌آموزان می‌خورند و اینکه چقدر می‌خوابند ندارند. اما این موارد اهمیت زیادی در مدیریت اضطراب دارد.
جای تعجب نیست که یک رژیم غذایی سالم و خواب زیاد، توانایی یک دانش‌آموز در مدیریت موقعیت‌هایی که ممکن است طاقت فرسا باشند را بالاتر می‌برد. به همین دلیل است که میان‌وعده و استراحت، بخشی ضروری از برنامه روزانه کودکان پیش دبستانی است.
فضایی ایجاد کنید که کودکان بتوانند اضطراب خود را بیان کنند
احتمالاً در مورد فضاهای امن کلاس شنیده‌اید. فضایی دنج و خارج از فعالیت کلاس که کودکی که احساس ناراحتی می‌کند می‌تواند به آن‌جا رفته تا آرامش خود را بازیابد. اگر دانش آموزانی دارید که اضطراب دارند، این کار می‌تواند گزینه خوبی باشد.
ایده دیگری که می‌تواند به تنهایی به کار گرفته شود یا بخشی از فضای امن شما باشد، وجود فیجت‌هایی مانند اسپینر، مکعب، توپ ضد استرس و … برای دانش آموزان است. این اسباب‌بازی‌ها با فراهم آوردن امکانی برای تخلیه اضطراب کودکان، گاهی اوقات در حد معجزه عمل می‌کنند.
از کتاب و داستان کمک بگیرید
برخی از بچه‌ها ممکن است پذیرای مداخله مستقیم و انفرادی نباشند؛ اما اگر بدانند که کل دانش‌آموزان کلاس اطلاعات یکسانی را دریافت می‌کنند، به نتایج خوبی با آن دانش‌آموز دست پیدا می‌کنید. از همین رو یک ایده خوب این است که در هنگام بروز مشکل، از یکی از کتاب‌های مصور درباره مدیریت اضطراب کمک بگیرید و آن را با کل کلاس به اشتراک بگذارید.
برای دانش‌آموزان اسباب آرامش را فراهم کنید
بسیاری از دانش‌آموزان به ویژه در فصل امتحانات با اضطراب عملکرد روبرو هستند. وقتی دانش‌آموزی احساس اضطراب می‌کند، مغز او نمی‌تواند به طور موثر عمل کند. وقتی بتوانیم آزمون‌ها و تکالیف خود را طوری تنظیم کنیم که کودکان مضطرب استرس کمتری داشته باشند، احتمالاً عملکرد بهتری خواهند داشت. زمان طولانی‌تر برای پاسخ‌دهی و ارائه توضیحات کامل و کافی در برگه امتحان می‌تواند به کودکانی که از اضطراب امتحان رنج می‌برند کمک کند.
نکته مثبت در مورد اضطراب این است که یکی از قابل‌کنترل‌ترین اختلال‌های سلامت روانی است که کودکان در کلاس با آن مواجه می‌شوند. با حمایت کودک و همچنین اتخاذ راهبردهای مناسب، اکثر کودکان قادر به کسب مهارت در استراتژی‌هایی هستند که به آنها در مدیریت استرس کمک می‌کند.
توصیه‌های به والدین برای کاهش اضطراب در دانش‌آموزان
تشویق به استراحت و تفریح
والدین باید فرزندان خود را به استراحت مناسب و فعالیت‌های تفریحی-ورزشی تشویق کنند. استراحت مناسب و تفریح، موجب بهبود فشارهای روانی در دانش آموزان می‌شود و به بازیابی انرژی و تمرکز بهتر در تحصیلات کمک می‌کند.
ارتباط با مدرسه و معلمان
ارتباط نزدیک با مدرسه و معلمان می‌تواند به والدین کمک کند تا از موقعیت تحصیلی فرزندان خود آگاه شوند و در صورت لزوم با مدرسه و معلمان همکاری کنند تا راهکارهای مناسبی را برای مدیریت استرس دانش‌آموزان ارائه دهند.
آموزش و آگاهی
یکی از بهترین راه‌کارها برای کاهش استرس دانش‌آموزان این است که به آنها توضیح دهید اضطراب چیست؟ به چه دلایلی ظهور می‌کند؟ و چه راهکارهایی را می‌توانند برای کنترل آن به کار گیرند؟
مشارکت در فرآیند تحصیلی
والدین می‌توانند در فرآیند تحصیلی فرزندان خود مشارکت کنند و به آنها کمک کنند تا درک بهتری از درس داشته باشند. مطالعه و یادگیری مشترک می‌تواند یک فرایند محرک برای هر دو طرف باشد.
ایجاد پیوندهای قوی
به فرزند خود گوش بدهید و تلاش کنید آنها را بشناسید. حس امنیت و اعتماد را در آنها به وجود بیاورید. ایجاد پیوند قوی میان دانش‌آموز و والدین به بهبود سلامت روان هردوی آنها کمک می‌کند.
رژیم غذایی سالم
اتخاذ یک رویکرد صحیح در انتخاب مواد غذایی سالم نقش قابل توجهی در مدیریت اضطراب دانش‌آموزان دارد. در کنار آن امتناع از گرسنه ماندن و توجه به قند خون بسیار مهم است.
خواب کافی
به هیچ عنوان نقش خواب کافی را در کاهش استرس فرزندان خود نادیده نگیرید. زمانی که بچه‌ها به اندازه کافی نمی‌خوابند در طول روز واکنش‌های نامناسب بیشتری از خود نشان می‌دهند و به محرک‌ها پاسخ‌های انفجاری می‌دهند.
رایحه درمانی
تحقیقات مختلف نشان داده است، برخی عطرها گیرنده‌های خاصی از مغز را فعال می‌کند که به کاهش اضطراب می‌انجامد. از این رو می‌توانید با سوزاندن شمع‌های عطری، عودهای طبیعی مانند استخودوس، بابونه و چوب صندل یا استفاده از اسانس‌ها یا بخورها فضای خانه را معطر نگه دارید.
کمک گرفتن از مشاور
در صورتی که راهکارهای مختلفی را برای مدیریت استرس کودک خود امتحان کرده‌اید، اما جواب نگرفته‌اید، می‌توانید از یک مشاور یا معلم خصوصی کمک بگیرید.
کلام آخر
استرس در دانش‌آموزان یک مسئله جدی در محیط تحصیلی است که بر روی عملکرد تحصیلی، رفتار و روابط اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر منفی می‌گذارد. با توجه به علائم و نشانه‌های وجود استرس، مدارس و نهادهای آموزشی باید راه‌کارها و استراتژی‌هایی را پیشنهاد دهند تا به دانش‌آموزان در مدیریت استرس کمک کنند. این می‌تواند شامل فراهم کردن محیط‌های آموزشی امن و حمایت کننده، ارائه راهنمایی‌ها و مشاوره‌های روانشناختی، ارائه مهارت‌های مدیریت استرس و توانمندسازی روانی باشد.
بهبود مدیریت استرس در دانش‌آموزان، بهبود روانشناختی و تحصیلی آنها را ایجاد خواهد کرد و به آنها کمک خواهد کرد تا توانمندی‌های خود را در مواجهه با فشارها و چالش‌های زندگی تحصیلی تقویت کنند. این اقدامات نه تنها می‌توانند بهبود عملکرد تحصیلی دانش آموزان را به همراه داشته باشند، بلکه در ایجاد یک محیط آموزشی سالم و مثبت کمک می‌کنند.
علت‌های اضطراب در دانش‌آموزان
- آسیب‌های روحی گذشته
- افسردگی
- فوبیا یا ترس شدید
- ترس از اجتماع
- ترس از جدایی
- فشار تحصیلی
- مشکلات خانوادگی
راهکارهای کاهش استرس دانش آموزان ابتدایی چیست؟
- ۸ ساعت خواب شبانه
- ۳۰ دقیقه ورزش در روز
- مصرف غذای سالم و پر از سبزیجات
- استراحت در ساعت‌های مشخص از روز
- نظم و ترتیب در امور روزمره
- ذهن آگاهی
- چند جانبه‌نگری به مسائل
- نوشیدن آب زیاد
- ارتباط با با دوستان و اطرافیان
- استفاده از تکنیک‌های تمرکز حواس
- داشتن برنامه روزانه
- صحبت و کمک خواستن از دیگران
