مقدمه
ادبیات فارسی مملو از اشعاری است که در رسای کشور عزیزمان ایران سروده شده‌اند. از میان این اشعار متعدد، به جرأت می‌توان گفت که مشهورترین شعر ملی ایرانیان با موضوع فداکاری در راه وطن، ترانه «ای ایران ای مرز پر گهر» است. این ترانه زیبا توسط حسین گل گلاب سروده شده است و با صدای موزیسین مشهور معاصر، حسین بنان در اذهان مردم نقش بسته است. در این مقاله به بررسی معنی این شعر و آرایه‌های ادبی به کار رفته در آن می‌پردازیم. با ادامه این مقاله همراه ما باشید.
معنی بیت به بیت شعر ای ایران ای مرز پر گهر
این ترانه در عین سادگی، به دلیل نثر موزون و زبان شیرینی که دارد، به خوبی در اذهان مردم جای گرفته است. در کنار مواردی که نام برده شد، شاعر با استفاده از آرایه‌های ادبی همچون تشبیه و استعاره، زیبایی دل‌انگیزی به آن بخشیده است. در ادامه به صورت بیت به بیت، این شعر را معنی خواهیم کرد و نکات مهم آن را بیان می‌کنیم.
ای ایران، ای مرز پر گهر / ای خاکت سرچشمه هنر
این شعر با یادآوری تمدن پر از هنر و زیبایی ایران آغاز می‌شود. در این بیت شاعر اشاره می‌کند که کشور ایران در طول تاریخ همواره سرزمین هنر و دانش بوده است. همچنین این مرز و بوم دارای منابع طبیعی و گنج‌های بسیار است و خاک آن همچون زمین حاصلخیزی برای پرورش فرهنگ و ادب است.
کلمه گوهر در این بیت به معنای سنگ‌های قیمتی، جواهر و مروارید است و کلمه مرز اشاره‌ای به کلیت سرزمین ایران است.
دور از تو اندیشه بَدان / پاینده مانی و جاودان
شاعر در این بیت آرزو می‌کند که کشور از انسان‌های پلید و دشمنان دور بماند و از گزند آسیب و ناامیدی در امان باشد؛ زیرا همواره این مرز و بوم مورد طمع غاصبان بوده است و مردم با گوشت و خون خود از آن مراقبت کرده‌اند. در این بیت کلمه بدان اشاره به دشمنانی است که در طول تاریخ همواره مرزهای کشور را تهدید کرده‌اند.
ای دشمن ارتو سنگ خاره‌ای من آهنم / جان من فدای خاک پاک میهنم
در این بیت به فداکاری مردمان ایران اشاره شده است که در زمان‌های حساس، جان خود را برای میهن خویش فدا می‌کنند. حتی اگر دشمن همانند سنگی قوی و محکم و آهنی سخت و مقاوم باشد، مردمان این سرزمین استوارتر خواهند بود و آن سنگ را درهم خواهند شکست.
سنگ خاره یا همان خارا نوعی سنگ بسیار مقاوم و سخت است که در این بیت اشاره‌ای به دشمن قوی و بی‌رحم است. همچنین شاعر از آهن به عنوان استعاره‌ای از انسان‌های جنگجو، شجاع و میهن‌پرست یاد می‌کند که با قدرت خطوط دشمن را در هم می‌شکنند.
مهر تو چون شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام
شاعر در این بیت می‌گوید که عشق به وطن و مهر ورزیدن به ایران، مانند کار و شغل او شده و فکر او یک لحظه از یاد میهن غافل نیست. در این بیت کلمه مهر به معنای محبت و عشق بی‌کران بوده و کلمه پیشه به معنای کار و شغل است. به عبارتی عشق به میهن در وجود شاعر آنقدر زیاد است که تمام فکر و ذکر او را به خود معطوف کرده است.
در راه تو، کی ارزشی دارد این جان ما / پاینده باد خاک ایران ما
این بیت اشاره به این امر دارد که انقدر خاک وطن با ارزش است که جان انسان‌ها در مقابل آن بی‌ارزش به نظر می‌رسد و باید فدای میهن شود. به عبارتی شاعر اوج ارزشمندی وطن را به شکلی نشان می‌دهد که حتی مردم با وجود ارزشی که برای جان خود قائل هستند، خود را در برابر میهن هیچ می‌پندارند.
سنگ و کوهت دُر و گوهر است / خاک دشتت بهتر از زر است
این بیت اشاره به جغرافیای ایران و فلات محاصره شده در رشته کوه‌های زاگرس و البرز دارد. شاعر می‌گوید که کوه‌های ایران از جنس جواهر و سنگ قیمتی هستند و خاک دشت‌ها و بیابان‌های آن حتی از طلا نیز با ارزش‌تر و بهتر است. این کشور پهناور در سراسر خود گنج‌های با ارزشی را در خود جای داده است که با ارزش‌ترین آنها مرزهای جغرافیایی آن است.
کلمه دُر در این بیت به معنای مروارید است. گوهر به معنای سنگ‌های قیمتی و زر نیز به معنای طلا است. دُر، گوهر و طلا استعاره‌ای از چیزهای با ارزش هستند. از این رو می‌توان گفت حتی ذره‌ای از خاک ایران ارزشمند است.
مهرت از دل کی برون کنم / برگو بی‌مهر تو چون کنم
شاعر در این بیت خطاب به کشور ایران می‌گوید که هرگز نمی‌تواند عشق وطن خود را از دل بیرون کند و این عشق جاودان و غیر قابل انکار است. گویی که بدون عشق ایران نمی‌داند که باید چگونه زندگی کند. در این عبارت کلمه برگو، به معنای بگو است و چون کنم، به معنای چه کار کنم است.
تا گردش جهان و دور آسمان به پاست / نور ایزدی همیشه رهنمای ماست
این بیت اشاره به این امر دارد که تا زمانی که جهان هستی پابرجاست، خداوند محافظ و راهنمای ایرانیان خواهد بود. اصطلاح «دور آسمان» در اینجا به معنای حرکت سیارات است. اصطلاح «به پا» نیز اشاره به تداوم هستی دارد که ابدی است. نور ایزدی نیز اشاره به رهنمودها و حفاظت خداوند از کشور ایران دارد.
مهر تو چون شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو کی ارزشی دارد این جان / ما پاینده باد ای خاک ایران ما
شاعر با تکرار این دو بیت بر عشق بی‌نهایت خود به کشور ایران تأکید می‌کند. همچنین فداکاری و آمادگی خود را برای از دست دادن جان اعلام می‌کند.
ای ایران، ای خرم بهشت من / روشن از تو سرنوشت من
این بیت اشاره‌ای به این امر دارد که ایران، بهشتی آباد و زیباست که سرنوشت ساکنان آن به واسطه حضور در این خطه نیک و روشن خواهد بود. کلمه خرم در این بیت به معنای سرسبزی و تازگی است و بهشت تشبیهی از زیبایی‌های ایران زمین است.
گر آتش بارد به پیکرم / جز مهرت در دل نپرورم
این بیت اشاره به جنگ‌های فراوانی دارد که کشور ایران در طول تاریخ پشت سر گذاشته است. شاعر در این قسمت اشاره می‌کند که حتی اگر از آسمان آتش ببارد، چیزی جز عشق و محبت در دل خود نسبت به کشور ایران حس نخواهد کرد. عبارت «آتش بر پیکر باریدن» به معنای قرار گرفتن در شرایط دشوار است. شرایطی که با وجود سختی‌ها، نظر میهن‌دوستان را تغییر نخواهد داد.
از آب و خاک و مهر تو سرشته شد گلم / مهرت ار برون رود چه می‌شود
شاعر در این قسمت اشاره می‌کند که گِل وجودی او در روز آفرینش از آب و خاک ایران سرشته شده است؛ از همین رو هرگز عشق کشور از دل او بیرون نخواهد رفت. اگر این اتفاق بیفتد، نمی‌داند که چه اتفاقی برای او خواهد افتاد؛ زیرا حتی تصور زندگی بدون ایران نیز غیر قابل باور است.
مهر تو چون شد پیشه‌ام / دور از تو نیست اندیشه‌ام
در راه تو، کی ارزشی دارد این جان ما / پاینده باد خاک ایران ما
شاعر با تکرار مجدد این دو بیت، به حرف نخستین خود باز می‌گردد که هرگز یاد میهن را از سر خود بیرون نخواهد کرد و جان خود را نیز برای این خاک اجدادی خواهد داد.
سخن پایانی
معنی شعر «ای ایران ای مرز پر گهر»، سراسر عشق به وطن است. ابیات این ترانه مملو از حس آمادگی برای فدا کردن جان، برای رسیدن آزادی و سربلندی ایران است. شاعر در تمام ابیات این شعر بر زیبایی‌های این کشور، مقاومت دربرابر دشمنان و زیبایی‌های آن تأکید کرده است.
این شعر از زمانی که سروده شده، تاکنون توسط نسل‌های مختلف زمزمه شده است. زیرا سرشت مردم با سرنوشت این مرز و بوم گره خورده است و ایرانیان در طول تاریخ بارها نشان داده‌اند که در عمل حاضر هستند جان خود را فدای کشور کنند.
