معنی و کاربرد ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد / به زیر آوری چرخ نیلوفری را

مقدمه

ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد، به زیر آوری چرخ نیلوفری را، یکی از معروف‌ترین ضرب‌المثل‌های پارسی درباره اهمیت علم و دانش و جایگاه والای اندیشمندان است. این ضرب‌المثل بیتی برگرفته از یک قصیده از شاعر بزرگ قرن پنجم، ناصر خسرو قبادیانی است. این شاعر بزرگ، دانشمند و سفرنامه‌نویس ایرانی به واسطه اشعار عمیق و خردمندانه‌اش شهرت یافته است. در این مقاله به بررسی معنی کامل، کاربردها و داستان پشت این ضرب‌المثل مشهور فارسی می‌پردازیم. با ادامه این مطلب همراه ما باشید.

معنی ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد …

در این ضرب‌المثل از سه استعاره مهم در ادبیات پارسی یعنی «درخت»، «بار» و «چرخ نیلوفری» استفاده شده است. هر کدام از این استعاره‌ها به جنبه‌ای از زندگی انسان اشاره دارد. در ادامه به شرح این استعاره ها و بیان معنی کلی بیت می‌پردازیم.

معنی استعاره‌ها

درخت در ضرب‌المثل‌های فارسی اغلب به معنای انسان و وجود برتر او است. در واقع هر زمان که از مفید بودن یا کارایی انسان سخن به میان می‌آید از استعاره درختان میوه‌دار استفاده می‌شود. 

زمانی که از استعاره بار درخت یا میوه سخن به میان می‌آید منظور، علم و دانش است. حتی اکنون نیز در زبان روزمره از اصطلاحاتی مانند « انسان افتاده» به کرات استفاده می‌کنیم که به معنی شاخه‌های پربار درخت است.

استفاده از چرخ نیلوفری یا آسمان نیز در این ضرب‌المثل به روزگار، سرنوشت و قضا و قدر اشاره می‌کند. در واقع چرخ نیلوفری در ادبیات پارسی به معنی قدرت‌های برتر و تأثیرگذار بر زندگی انسان است. 

معنای کلی ضرب‌المثل

می‌توان معنی این ضرب‌المثل را اینگونه بیان کرد که اگر انسان به کسب علم و دانش بپردازد، می‌تواند حتی آسمان را در مشت خود بگیرد. به عبارتی ناصر خسرو در این ضرب‌المثل اشاره می‌کند که انسان می‌تواند با بالا رفتن از نردبان علم و دانش سرنوشت خویش را در دست بگیرد.

به طور کلی این ضرب‌المثل به ماهیت قدرت بخشی علم و دانش اشاره دارد. زیرا انسان دانشمند، به واسطه هوش و قدرت تحلیل خود، توانمند نیز هست و می‌تواند سعادت خویش را رقم بزند. همانگونه که حتی امروزه نیز می‌گوییم، دانش به خودی خود، یک قدرت است.

کاربرد ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد…

در واقع در بسیاری اوقات زمانی از این ضرب‌المثل استفاده می‌شود که فرد در برابر مشکلات و سختی‌های زندگی به زانو درآمده و خود را نسبت به تغییر اوضاع ناتوان می‌بیند. در این حالت با کاربرد این ضرب‌المثل می‌توان گفت که اگر دربرابر مشکلی احساس عجز می‌کنی، در واقع به این دلیل است که نسبت به آن مسئله آگاهی نداری. زیرا راه‌حل‌ها از درون نگاهی چندجانبه و عمیق حاصل می‌شود.

در میان عامه مردم، این ضرب‌المثل زمانی به کار گرفته می‌شود که به دنبال تأکید بر اهمیت حکمت و فرزانگی هستیم. در واقع این ضرب‌المثل بیانگر این امر است که دانش می‌تواند به انسان ضعیف در برابر جهان قدرتمند کمک کند. از این رو کسی که به خود ایمان دارد و می‌داند جهان چگونه عمل می‌کند هرگز خود را ناتوان نمی‌بیند.

علاوه بر مواردی که مورد اشاره قرار گرفت، می‌توان گفت که در فرهنگ ایرانی همواره تأکید بر این امر بوده است که دانشمندان از جایگاه خاصی در جامعه برخوردار بوده‌اند. زیرا کسب دانش با خروج انسان از جهل و نادانی او را به سعادت می‌رساند. در واقع هدف اصلی این ضرب‌المثل تشویق انسان به گشودن دروازه‌های خرد به جای پذیرش ضعف و شکست است. 

کاربرد دیگر این ضرب‌المثل به این امر باز می‌گردد که هرچه انسان دانش بیشتری داشته باشد، متواضع‌تر نیز خواهد بود. زیرا بخش مهمی  از مسیر علم‌اندوزی به شخصیت بردبار عالمان وابسته است. آنها با صبر تمرکز و آرامش قدم به قدم در این مسیر گام برمی‌دارند و از تجربه‌های زندگی خویش درس می‌آموزند. از این رو می‌توان گفت که اگرچه این بیت به ما اطمینان می‌دهد که دانش قدرت می‌آورد، اما در عین حال نیز تأکید می‌کند که دانش فروتنانه با ارزش است و کسی که غرور دارد دانشمند نیست.

داستان ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد به زیر آوری چرخ نیلوفری را

قصیده «چرخ نیلوفری» که این ضرب‌المثل از درون آن گرفته شده، در کتاب «سفرنامه ناصر خسرو» آورده شده است. در واقع ایده این شعر زمانی به ذهن شاعر خطور کرد که در سفر خود به سرزمین هند با مردی دانشمند و موفق مواجه شد. این مرد فاضل با علم و دانش خود مقام و جایگاه بالایی در میان مردم کسب کرده بود.

ناصر خسرو که به شدت تحت تأثیر این دانشمند قرار گرفته بود از او می‌پرسد که چگونه توانسته موفقیت این چنینی را به دست آورد است؟ در پاسخ مرد توضیح می‌دهد که تمام زندگی خود را وقف تحصیل کرده است و این امر باعث فائق آمدن او بر موانع بوده است. در واقع مرد هنگام مواجهه با مشکلات و سختی‌های زندگی، توانسته با نگاهی عمیق‌تر به آنها، مسیر زندگی خود را تغییر دهد.

ناصر خسرو پس از صحبت با این عالم، به این نکته پی می‌برد که بهتر است به جای نکوهش کردن زندگی و گله کردن از چرخ زمانه یا سیاه‌بختی به کسب آگاهی پرداخت؛ زیرا معرفت همانند گنجی است که کسب آن خوشبختی را برای انسان به ارمغان می‌آورد. 

ریشه ضرب المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد… 

شاعر در ابتدای قصیده اصلی که این ضرب‌المثل از آن برآمده، به افرادی که شوربختی‌های خود را از چرخ و فلک و ستارگان می‌دانند انتقاد می‌کند و می‌گوید که باید همانند درختی پرثمر بود. درخت پر ثمری که علی رغم ثمراتش افتاده نیز هست و همه می‌توانند از این ثمرات بهره ببرند.

همچنین ناصر خسرو معتقد است که حوادث بد روزگار به دلیل چرخش ستارگان و شانس و اقبال اتفاق نمی‌افتند، بلکه این انسان است که سرنوشت خود را رقم می‌زند و می‌تواند با نگاهی عمیق‌تر به جهان هستی سرنوشت خود را تغییر دهد. 

تأکید ناصر خسرو بر انتخابگری انسان و قدرت او در تعیین مسیر زندگی‌اش از این روست که او در سایر ابیات توضیح می‌دهد که چرا برخی افراد در زمانه شاعر، به جای تلاش کردن برای تغییر زندگی خود به قضا و قدر تن می‌دادند و راه ناامیدی را در پیش می‌گیرفتند. در واقع او معتقد است که این دیدگاه به زندگی نشانه جهل آنها بوده است.

 از سوی دیگر شاعر هدف سیاسی هم از نوشتن این قصیده داشته است. از آنجا که ناصر خسرو در زمان محمود غزنوی می‌زیسته و شاهد چاپلوسی درباریان او بوده است، دانشمندان را فراتر از سیاستمداران و صاحبان قدرت معرفی می‌کند. او در قصیده چرخ نیلوفری چندین بار تأکید می‌کند که دانش برای او در جایگاه بالاتری قرار دارد و دُر فارسی خود را قربانی صاحبان منصب نمی‌کند.

جمع‌بندی 

ضرب‌المثل درخت تو گر بار دانش بگیرد، به زیر آوری چرخ نیلوفری را اشاره به این امر دارد که هر کس آگاهی و دانش بیشتری کسب کند، متواضع‌تر خواهد بود. از سوی دیگر انسان عاقل و آگاه مسئولیت سرنوشت و زندگی خویش را بر عهده خواهد گرفت. به عبارتی می‌توان گفت کسب تجربه و یادگیری بیشتر، انسان را قدرتمند و افتاده می‌کند. آیا شما هم در صحبت‌های روزمره خود از ضرب المثل‌ها استفاده می‌کنید؟ لطفا مثال‌ها، تجربیات و پیشنهادات خود را در بخش دیدگاه با ما در میان بگذارید.