در دوران همه‌گیری کرونا اصطلاحی به نام «فاصله‌گذاری اجتماعی» مطرح شد و مردم برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری باید از هم فاصله می‌گرفتند. برگزاری آنلاین کلاس‌ها و لغو شدن بسیاری از فعالیت‌های دسته‌جمعی منجر به دوری کودکان از همسالان خود شد. اما کودکان چطور مهارت‌های اجتماعی را بدون حضور در اجتماع یاد بگیرند؟
جاکلین شلسکی (Jaclyn Shlisky) روانشناس بالینی و مادر سه فرزند می‌گوید: «همه کودکان می‌توانند درس‌هایی مانند خواندن، نوشتن و ریاضیات را در خانه یاد بگیرند اما مهارت‌های اجتماعی از طریق تجربه‌ی حضور در محیط کلاس یا زمین بازی ایجاد می‌شود. این مهارت‌ها زمانی که کودکان با همسالان یا معلمان خود تعامل پیدا می‌کنند به وجود می‌آیند».
کودکان وقتی به نزدیکی سن مهدکودک می‌رسند، مهارت‌های اجتماعی به آنها کمک می‌کند تا دنیای اطراف خود را بهتر بشناسند. چند نمونه مهم از این مهارت‌ها که کودکان در محیط کلاس یاد می‌گیرند عبارت‌اند از:
- کنار آمدن با ناامیدی
- بروز احساسات درونی
- نحوه پاسخگویی به افراد مختلف (به غیر افراد خانواده)
- نوبت گرفتن در یک صف
- برقراری تماس چشمی با دیگران
- گوش دادن بدون حواس‌پرتی
- عادلانه بازی کردن
- به اشتراک گذاشتن
- پذیرش برد یا باخت
- آداب معاشرت و احوال پرسی
اگرچه والدین به تنهایی نمی‌توانند تمام این مهارت‌ها را به کودکان خود بیاموزند اما می‌توانند با درگیر کردن کودکان به فعالیت یا بازی‌های خاص و هدفمند، برخی از مهارت‌های اجتماعی را در آنها پرورش دهند.
فرانسیس زلتسر (Francyne Zeltser) روانشناس کودک در لانگ آیلند نیویوک می‌گوید: «با توجه به همه‌گیری کرونا، ما از طریق تلفن، چت صوتی یا تصویری می‌توانیم با دوستان خود ارتباط داشته باشیم. شما به عنوان والدین می‌توانید با استفاده از یک بازی آنلاین دو نفره، از کودک خود بخواهید با دوستانش بازی کند تا به همین سادگی برخی از مهارت‌های اجتماعی را بیاموزد. او باید تماس چشمی داشته باشد، منتظر نوبت بازی خود بماند و با زبان بدن نشان دهد که دارد گوش می‌دهد».
در ادامه برخی از کارهایی که برای آموزش مهارت‌های اجتماعی به فرزند خود می‌توانید انجام دهید را فهرست کرده‌ایم. آنها را امتحان کنید و از آنها لذت ببرید.
۱- تمرین دیدن از نگاه دیگران (دگر اندیشی)
دکتر شلیسکی پیشنهاد می‌کند والدین با فرزندان خود تمرین دگر اندیشی یا دیدن از نگاه دیگران را انجام دهند که تماما در مورد شناسایی احساسات و افکار دیگران است. این تمرین را می‌توان در حال تماشا کردن یک فیلم با کودک خود انجام دهید و از او بپرسید: « به نظرت اون بازیگر الان چه حسی داره؟ یا به چی فکر می‌کنه؟».
اجازه دهید کودک شما به سوال پاسخ دهد و سپس پاسخ خود را هم به او بگویید که مثلا: « به نظر من او الان احساس ترس شدیدی داره چون تحت تعقیب قرار گرفته.» یا مثلا می‌توانید بگویید: « فکر کنم باید خیلی خوشحال باشه چون بارون قطع شده و می‌تونه برای گردش بیرون بره.»
دکتر شلیسکی می‌گوید: «اینکه به فرزندتان اجازه دهید افکار و احساسات دیگران را تشخیص دهد و در این زمینه تمرین کند، خیلی مهم است.» شما به عنوان والدین می‌توانید این تمرین را در حین بازی‌های نقش‌آفرینی که در ایران به نام «خاله بازی» شناخته می‌شود هم انجام دهید و اجرای احساسات مختلف را به کودک خود آموزش دهید.
فیلم‌هایی مثل دایناسور خوب، شگفت انگیزها و درون بیرون (inside out) هم انیمیشن‌های مناسبی برای صحبت کردن درباره احساسات و عواطف هستند.
۲- بازی با شخصیت‌ها و عروسک‌ها
یکی دیگر از تمرین‌ها برای افزایش مهارت های اجتماعی در کودکان، بازی با شخصیت‌ها و عروسک‌هاست. شما می‌توانید دسته‌ای از عروسک‌ها مانند باربی یا دارا و سارا را دور هم جمع کنید و از کودک خود بخواهید وانمود کند این عروسک‌ها با هم صحبت می‌کنند. اگر کودک شما اسباب‌بازی‌های مربوط به آشپزخانه دارد می‌توانید از او بخواهید وانمود کند دارد با عروسک‌ها کیک می‌پزد تا یک جشن تولد برگزار کند.
در همین حین می‌توانید از فرزند خود بپرسید اگر تولد دوستش باشد به او چه می‌گوید؟ پس از شنیدن پاسخ فرزندتان پاسخ دهید: « درسته، ما می‌گیم تولدت مبارک! ۱۲۰ ساله بشی!» اگر فرزند شما عادت دارد در حین خاموش کردن شمع تولد به سمت کیک و شمع‌ها برود، در همین بازی و از طریق عروسک‌ها به او بگویید که این رفتار چه حسی در طرف مقابل ایجاد می‌کند. دکتر شلیسکی می‌گوید: «در این تمرین روی چیزهایی بیشتر کار کنید که فکر می‌کنید کودک شما در آنها ضعف دارد.»
۳- تمرین نوبت گرفتن
حتی کسانی که یک فرزند دارند هم می‌توانند تمرین نوبت گرفتن را در خانه به کودک خود آموزش دهند. برای این تمرین اسباب بازی خاصی که فقط در مناسبت‌های ویژه به کودک می‌دهید، بیرون بیاورید. این وسیله حتی می‌تواند یک وسیله قیمتی مثل دوربین عکاسی چاپ سریع باشد.
وقتی دوربین را به کودک خود دادید تا مثلا یک عکس بگیرد، زمان را حساب کنید و بعد از مدت زمان بخصوصی به او بگویید که نوبتش تمام شده و دوربین را باید به نفر بعدی (فرزند دیگر خانواده، پدر، مادر یا …) بدهد و دوباره منتظر باشد تا نوبتش برسد. با این کار به کودک مهارت نوبت ایستادن یا نوبت گرفتن را آموزش خواهید داد.
۴- انجام بازی‌های رومیزی
بازی‌های رومیزی مانند منچ، شطرنچ، مارپله و … بهترین راه برای آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودکان هستند. دکتر شلیسکی می‌گوید: «بازی کردن به صبر کردن نیاز دارد، باید منتظر بمانید تا نوبت حرکت شما شود، درباره اینکه چه کسی اول می‌شود باید با رقیب صحبت کنید، درباره بازی عادلانه و اینکه به قوانین بازی احترام گذاشته شود، همگی اینها مهارت‌هایی هستند که کودک در اجتماع باید بداند».
بازی‌های رومیزی زیادی در ایران وجود دارد که برای کودکان و نوجوانان سنین مختلف مناسب است. قبل از خرید یک بازی رومیزی گران‌قیمت حتما از اینکه آن بازی برای رده سنی کودک شما مناسب است مطمئن شوید.
۵- انجام بازی‌های آنلاین و ارتباط مجازی با دوستان
اینکه کودک شما بتواند از طریق گوشی یا کامپیوتر با دوست خود که کیلومترها از او فاصله دارد بازی کند، یک اتفاق جدید در دنیاست. شما می‌توانید از این فرصت برای آموزش مهارت‌های اجتماعی به فرزندتان استفاده کنید.
رنگ‌آمیزی یک تصویر خاص، انجام کار هنری یا درست کردن یک کاردستی به طور همزمان توسط دو نفر می‌تواند از دیگر کارهایی باشد که کودک شما با دوست خود انجام بدهد. سپس نتیجه‌ی کار از طریق تماس تصویری یا عکس بین دو نفر به اشتراک گذاشته شود. علاوه بر این کودک شما می‌تواند درباره نتیجه‌ی کاری که انجام داده با دوست خود صحبت کند.
نکته جالب درباره بازی‌های آنلاین و حتی آموزش‌های مجازی این است که کودکان یاد می‌گیرند برای صحبت کردن باید صبر کنند تا صحبت طرف مقابل تمام شود، چگونه سوال بپرسند تا در گفتگوها شرکت داده شوند و چطور از کلماتی مانند سلام و خداحافظ سر جای خود و به شکل محترمانه استفاده کنند.
۶- طرح معماهای جذاب برای کودکان
یکی دیگر از راه‌های آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودکان، طرح معماست. والدین می‌توانند معماهایی برای کودکان طرح کنند تا ذهن آنها را به خود درگیر کند. کودکان برای پاسخ به معماها شاید نیاز باشد با دوستان خود مشورت کنند و همین موضوع مهارت کار گروهی در آنها را پرورش می‌دهد.
مثلا می‌توانید به کودک خود بگویید: «آن چیست که در اندازه و شکل‌های مختلف وجود دارد، در حمام و آشپزخانه هم هست و می‌تواند سرد یا گرم باشد؟» (پاسخ شیر آب است).
۷- انجام بازی دو گزینه‌ای
یکی از بازی‌های جذابی که به پرورش قدرت تخلیل و احساسات کودک کمک فراوانی می‌کند، بازی دو گزینه‌ای است. این بازی که در کشورهای دیگر به نام Would you rather شناخته می‌شود به این شکل است که کودک از دوستش یک سوال دو گزینه‌ای می‌پرسد. مثلا می‌تواند بپرسد: «ترجیح می‌دی تو گذشته زندگی کنی یا در آینده؟»
پس از اینکه طرف مقابل پاسخ داد باید برای پاسخ او یک سوال دیگر هم مطرح شود. مثلا اگر پاسخ داد «گذشته» می‌توان از او پرسید: «آیا ترجیح می‌دادی در گذشته تو ایران زندگی می‌کردی یا در خارج؟» و همینطور ادامه پیدا می‌کند. این بازی به ظاهر ساده قدرت تخیل و سوال پرسیدن را در کودکان پرورش می‌دهد. همچنین در بعضی از مواقع باعث ایجاد خنده می‌شود و به کودک می‌آموزد خارج از چهارچوب فکر کند.
۸- کتاب بخوانید
در کتاب هیولای رنگی نوشته‌ی «آنا یناس» که طرفداران زیادی هم دارد درباره احساسات به شکل بصری صحبت شده است. هر حس با یک رنگ مشخص می‌شود و کودکان با خواندن این کتاب می‌توانند احساسات خود را به شکل رنگ‌های مختلف تصور کنند.
کتاب هیولای رنگی یا کتاب‌های دیگری از این جنس را برای کودک خود بخوانید و در حین خواندن با کودک خود صحبت کنید. مثلا وقتی به رنگ زرد که نشانه‌ی شادی است رسیدید، از کودک خود بپرسید چه روزی حس رنگ زرد (یعنی شادی) داشته است؟ اجازه دهید کودک شما درباره حس شادی خود و خاطراتی که دارد بیشتر صحبت کند.
با خواندن این کتاب‌ها کودک شما می‌آموزد که انسان می‌تواند در طول یک روز احساسات مختلفی را تجربه کند و تشخیص احساسات مختلف در او را بهتر می‌کند. خوشبختانه کتاب هیولای رنگی در ایران هم ترجمه شده است و در کتابفروشی‌ها وجود دارد.
۹- حل مسئله با وسایل موجود
یکی دیگر از تمرین‌هایی که برای آموزش مهارت‌های اجتماعی در کودک می‌توانید انجام دهید، تمرین حل مسئله با وسایل موجود در خانه است. برای این تمرین می‌توانید از کودک بخواهید یک سکوی پرش شیب‌دار برای ماشین بازی خود بسازد یا بلندترین برجی که می‌تواند را با چوب‌های بستی طراحی کند.
اینکه کودکان یاد بگیرند از تمام وسایل موجود در اطراف خود برای حل یک مشکل استفاده کنند، مهارت بسیار مهمی است. در این تمرین می‌توانید به کودک خود کمک کنید تا سریع‌تر به پاسخ سوالاتش برسد و مشکلاتش را حل کند.
۱۰- در هوا نگه داشتن بادکنک
برای این تمرین به یک بادکنک نیاز دارید. می‌توانید این بازی را با کودک انجام دهید که تلاش کند بادکنک به زمین نخورد. مراحل بازی را می‌توان سخت‌تر هم کرد؛ مثلا تعداد بادکنک‌ها را بیشتر کنید یا از کودک خود بخواهید با یک پا روی زمین حرکت کند. این بازی برای دو کودک ( خواهر و برادر یا دو دوست) هم مناسب است و مهارت همکاری تیمی را به آنها آموزش می‌دهد.
۱۱- تعریف کردن داستان‌های کوتاه
روی یک کاغذ یا کارت، موضوعاتی مانند خاطره یک تابستان شیرین، بهترین کادو برای جشن تولد یا ترسناک‌ترین خوابی که دیده‌اید را یادداشت کنید. حالا به نوبت با کودک خود کارت‌ها را بردارید و از او بخواهید که بین ۲ تا ۵ دقیقه داستان خود را تعریف کند. این تمرین مهارت‌هایی مانند صبر کردن برای رسیدن نوبت، تخیل کردن، گوش دادن به حرف طرف مقابل و همدلی را به کودک آموزش می‌دهد.
بعد از اینکه کودک شما داستان خود را تعریف کرد با خلاصه کردن داستانی که او تعریف کرده است به او می‌فهمانید که درست به حرفهایش گوش کرده‌اید. می‌توانید با گفتن حرف‌هایی مانند «چه جالب» یا «چه دردناک» حس همدلی و توجه را به کودک انتقال دهید.
۱۲- رستوران بازی
یکی دیگر از بازی‌های مربوط به آموزش مهارت های اجتماعی در کودکان، رستوران بازی است. از کودک خود بخواهید گارسون رستوران خیالی باشد و شما به عنوان مشتری پشت میز بنشینید و به او سفارش غذا دهید. این بازی برای آموزش آداب معاشرت و حضور در مکان‌های عمومی بسیار مناسب است.
با استفاده از کلماتی مانند «لطفا» سفارش غذای خود را به کودک بدهید و مثلا اگر باد گلو زدید با گفتن عباراتی مثل «معذرت می‌خواهم» به او بیاموزید در صورت بروز چنین رفتاری، از چه کلماتی باید استفاده کند. (سپس نقش‌ها را تغییر داده و این بازی را دوباره انجام دهید).
۱۳- بازی کرم کتاب
برای پرورش مهارت درست گوش دادن در کودک می‌توانید بازی کرم کتاب را امتحان کنید. یک کتاب به دلخواه بردارید و کلمه‌ای که زیاد در آن تکرار می‌شود را انتخاب کنید؛ مثلا کتاب شنل قرمزی را انتخاب کنید و کلمه‌ی شنل را به کودک خود بگویید. سپس شروع کنید به خواندن کتاب و هروقت که شما به کلمه‌ی شنل رسیدید و آن را خواندید کودک شما باید حرکت خاصی مثل پرش، دست زدن یا بشکن زدن را انجام دهد.
این تمرین اشتیاق کودک به خواندن یا شنیدن کتاب را بیشتر می‌کند و به او می‌آموزد که چطور با دقت به حرف‌ها و کلمات شما دقت کند. می‌توانید جایزه‌هایی هم برای این بازی در نظر بگیرید که اشتیاق کودک برای برنده شدن بیشتر شود.
بیشتر بخوانید: ۴ ایده برای افزایش کتابخوانی خانوادگی
۱۴- اجرای استنداپ
برای اینکه کودک شما در مهارت اجتماعی بروز احساسات خود بیشتر تسلط پیدا کند می‌توانید از او بخواهید روز بخصوصی برای سایر اعضای خانواده استنداپ اجرا کند. شیوه‌ی کار به این شکل است که او باید درمورد موضوع خاصی بایستد و صحبت کند تا توجه دیگران جلب شود. هدف از این تمرین ایجاد مهارت صحبت کردن در جمع و جلب توجه دیگران از طریق صحبت کردن است.
دکتر زلتسر می‌گوید بهتر است در این استنداپ، کودکان درمورد چیزهایی صحبت کنند که در اطراف آنها وجود دارد. مثلا می‌توانند با این جمله استنداپ خود را آغاز کنند: « می‌خواهم امشب درباره برادر بزرگترم که به تازگی دانشگاهش تمام شده حرف بزنم» یا «این تصویر اولین تولد من است و …». کودکان با قرار گرفتن در چنین موقعیتی یاد می‌گیرند چطور با استفاده از کلمات مناسب توجه دیگران را به خود جلب کنند.
سخن پایانی
مهارت‌های اجتماعی در کودکان موضوعی مهم و حیاتی‌ست که به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را نادیده گرفت. به راحتی با انجام بازی‌های مختلف با کودک می‌توانید این مهارت‌های اجتماعی را در خانه به او آموزش دهید. در این مقاله برخی از روش‌های ساده را معرفی کردیم. قطعا روش‌های دیگری هم وجود دارد. شما هم روش‌های پیشنهادی خود را در بخش دیدگاه‌ها برای ما بنویسید.
بیشتر بخوانید: ۹ فایده آشنا کردن کودکان با تئاتر و هنرهای نمایشی
